Kürt Filozoflar; Mazdek Kimdir

Kürt Filozof Mazdek Kimdir
[Mihemed Ronahî] İki Kürt filozofa değindik; Zerdeşt ve Mani. Şimdi üçüncüsüne, Mazdek"e geçiyoruz. 

İki Kürt filozofa değindik; Zerdeşt ve Mani. Şimdi üçüncüsüne, Mazdek’e geçiyoruz.

KÜRT FİLOZOFLAR 3 - MAZDEK 

Mihemed RONAHΠ

Mezopotamya'nın ve Ortadoğu'nun düşünsel ve felsefi teşekkülünde iki Kürt filozofa değindik; Zerdeşt ve Mani. Şimdi üçüncüsüne, Mazdek'e geçiyoruz.

Her üç Medya'lı filozof dünyadaki felsefeye oldukça etki bırakmışlardır. Sonrakiler, çoğunlukla onlardan etkilenmişlerdir. Zerdeşt ve Mani, arkalarında yazılı eserler bıraktıkları için kolaylıkla felsefelerine ve yaşamları hakkında da kesinlikli bilgilere ulaşabildik. Örneğin Zerdeşt'in kitabı Avesta elimizdedir ve bu kitap Kürtler'in ata dili olan Avestaca'dır. Zerdeşt bu dil ile felsefesini dile getirmiştir. Mani de eski Kürtçe ile altı adet kitap kaleme almıştır (günümüz Kürtçesine daha yakındır). Bu yüzden bu iki filozof hakkında kolaylıkla bilgilere ulaşılabilmektedir. Ve fakat Mazdek'te böyle bir durum söz konusu değildir. Yaşamı hakkında bir hayli kaynak sıkıntısı vardır ve mevcut kaynakların da çoğu sadece felsefesinden bahsetmekte ve köken olarak da İran'lı olduğunu iddia etmektedir. Gerçi sadece Mazdek için değil Zerdeşt ve Mani için de aynı şeyi kabul eder kaynakların çoğu ama aslında konu araştırıldığı zaman Kürt oldukları ortaya çıkabiliyor.

El-Biruni, Mazdek'i “Mazdek b. Hamededan” alarak tanıtır ve Mazdek'in Hamedan'lı olduğunu ifade eder. Diğer pek çok farklı kaynakta da Mazdek bu şekilde bilinir. Babasının adı Bandad'dır.

Mezopotamya tarihinde Mazdek'in etkisi bir hayli fazla olmuştur. Düşüncelerinin etkisi hala da Kürtler arasında vardır ve sözgelimi Güney Kürdistan'da bir aziz olarak bilinir.

Mazdek Kürtçe bir isimdir. Sözgelimi Kürtçe'de Tanrı isimleri Yezdan, Êzdan, Ezdan, Xweda'dır. Bu kelimeler esasen köken itibariyle birdir ve Mazdek de bunların bir türevi olarak görünüyor. Ez-da (Ez dame: Beni var eden), Xwe-da (Kendimi var eden), Maz-da (Me da: Bizi var eden, veya Tanrı'dan gelen-ez dame, em dane, dane me vs-) anlamlarını içerir. Bildiğiniz gibi –ek ve –ik Kürtçe de küçültme ekleridir. Bir biçimde "Küçük Tanrı" anlamını da verebiliyor. (Xweda Kürtçe'de “sahip”, “kendi var eden”, “varlığı kendisinden” gibi anlamları da içerir. Za, Zi, Zin, zin-da, Ma zi-dek gibi sıfatlar da Kürtçe'de tanrıya atfedilmiştir. Zi-da, Me-zi-da….. İkisi de Kürtçe'de “tanrının” anlamına gelen Yézidi ve Yéxwudî/Yahudi kelimeleri dikkat çekicidir. ç.n.)

Doğum tarihi tam olarak bilinmiyor ve kaynaklar farklı tarihleri gösteriyorlar. Fakat V. Yüzyılda yaşadığını ve 499'da da öldürüldüğünü biliyoruz.

Mazdek, Zerdeşt ve Mani'nin etkisinde kalmışsa dahi kendi düşüncelerinin ve felsefesinin özgünlüğü de ortadadır, mevcuttur. Mazdek komünizmin babasıdır. Komünist düşünce dünya tarihinde Mazdek ile başlamıştır. Dünyada mal ve servetlerin paylaşımını ve de insanlar arası eşitliği savunan ilk şahsiyet Mazdek'tir. Mazek'e göre su ve hava gibi, servetlerin ve paranın da insanlar arasında paylaşılması lazımdır. Bu düşünce sadece Mezopotamya'da değil, Ortadoğu'da ve bilindiği gibi dünyada Thomas Moore, Karl Marks ve Babuef gibi düşünür ve filozoflar tarafından savunulmuştur.

Yine Mazdek'e göre hiç kimsenin servetinin kimseden fazla olmaması gerekmektedir. İnsanların varlığı ve serveti eşit olmalıdır. İnsanlar üzerinde insanlar tarafından tahakküm, iktidar kurulmamalıdır. İnsanların tamamı eşit ve ortaktırlar. Bu yüzden de zenginlerden alıp fakire vermek gerekmektedir.

Mazdek bu düşüncelerinden ötürü bir hayli baskı ve eziyet gördü. Hem tapınak topraklarını ellerinde bulunduran Zerdeşti din adamları, hem de geniş toprak sahipleri Dikhanlar tarafından zındıklıkla itham edildi. Çünkü onlar mal ve servetlerin sahipleriydiler ve Mazdek'in inançları bu pozisyonları ile uyuşmuyordu. Eğer Mazdek'in dediği olsa idi bu din adamları ve Dikhanlar'ın mal ve servetlerinin paylaştırılması gerekecekti.

Mazdek inancında iki temel başlangıç ilkesi vardır: Aydınlık ve karanlık. Aydınlık bilgeliktir, özgürlük duygusunu ve istemini sağlar. Bunlar aydınlık ile elde edilir. Karanlık da cehalet ve körlüktür. Mazdekizm'de üç töz vardır: Su, ateş ve toprak. Aydınlığı ve aydınlıktan sadır olanları tanrı yaratır. Karanlık ve karanlıktan kaynaklı şeyleri de şeytan yaratır. Aydınlık tanrısı göğün en yüksek tabakasında, tahtında oturmuş ve önünde dört güç vardır: 1- Yargılama 2- Anlama 3- Gizleme 4- Coşku. Bu dört gücünü dört kişiye bahşetmiştir: 1 - Mobad (Baş yargılayıcı) 2- Herbad (Anlamaya yol baş faktör)) 3- Serpahhad (Başkumandan) 4- Ramişgar (Keyif ve coşkunun ustası)

Bu dört güç, denetimlerindeki diğer yedi güçle –onların da ellerinde 12 güç var- evrensel işleyişi sağlarlar.

Mazdek, toplumsal görüşleri sayesinde geniş kitleler tarafından kabul edildi. Sasani şahı 1. Kawa, Mazdek'in düşüncelerine başlangıçta sahip çıktı ve onları kabullendi. Mazdekizm; Kürdistan, İran, Azerbaycan, Taberistan ve İç Anadolu'nun çoğuna yayılacak kadar büyüdü. Kawa'nın da gücünü aştı ve Mazdekçiler 469'da onu tahttan indirip zindana attılar. Kawa bir biçimde zindandan kaçar, Akhunlar'a sığınır. 499'da Akhunlar 30 bin kişilik bir ordu ile Mazdek'e saldırır, inananlarını yener, çoğunu öldürür ve Mazdek'i de hapsa atarlar.

Mazdek, ölümünden sonra daha da güçlü etkiler yarattı. Karısı Hurrem tarafından görüş ve düşünceleri yayılmaya devam etti ve böylece Hurrem sayesinde daha da geniş bir yaygınlığa kavuştu. Hatta ölümünden sonra Mazdekizm'in "Hurremiye" olarak anıldığı da oldu. İslamlaşma döneminde Hurremiye ortadoğuda güçlü etkiler yarattı. Örneğin Medinanlı Babek bunlardan biri idi ve Abbasiler döneminde yirmi yıl süren isyanlar başlattı ve Abbasiler'in başına bela oldu.

Özetlemek gerekirse İslam öncesi Medyalı filozoflardan biri de Mazdek'tir. Üç Medyalı filozofun üçüncüsüdür. Şimdi bilinmiyorsa dahi dünyanın düşünsel şekillenişinde Mani ve Zerdeşt gibi önemli bir yer edinmiştir. Söz konusu zaman dilimi içerisinde fikir ve düşünceleri ile Medyalı Mazdek, komünizmin kurucusu olarak tanınmıştır.

Çeviri: Adnan FIRAT 

________________________________________________

FİLOZOFÊN KURD 3 - MAZDEK

Mihemed RONAHΠ

Di teşedana raman û felsefeya mezopotamyayê û rojhilata navîn de em li ser du fîlozofên Kurd sekinîn yê yekemîn Zerdeşt bû, yê duyemîn jî Manî bû. Niha em dê li ser fîlozofê sêyemîn Mazdek rawestin.

Her sê fîlozofên medyayî li ser ramana cîhanê gelek bandordar bûne. Fîlozofên dû wan bi pirranî bandor ji wan girtine. Ji ber Zerdeşt û Manî li dû xwe berhemên nivîskî hiştibûn me bi hêsanî behsa felsefeya wan kir û di derbarê jiyana wan de jî agahiyên misoger em dikarin bidin dest xwendekarên xwe. Lewra serqisê kitêba Zerdeşt avesta heye û di wê kitêbê de zimanê Zerdeşt zimanê kalikên Kurdan avestayî ye. Zerdeşt bi wî ziManî felsefeya xwe haniye ziman. Manî jî dîsa bi zimanê Kurdî yê kevnar şeş kitêb nivîsîne (zimanê Manî bêtir nêzî Kurdiya nûjen e). Ji ber vê yekê meriv di di derbarê her du fîlozofan de dikare bi hêsanî bibe xwedîzanîn. Lê Mazdek ne wisa ye. Di warê jiyana wî de çavkanî gelek kêm in. Çavkaniyên ku hene jî behsa felsefeya wî dikin û ji bo nijada wî jî dibêjin îraniye. Jixwe ne ji bo wî tenê ji bo Zerdeşt û Manî jî wisa dibêjin pirraniya çavkaniyan. Lê dema hûn lêbikolin hûn dê bibînin ku her sê jî Kurd in. Niha em ê di vê nivîsê de qasî ku me lêkolaye û xwe gihandiyê, ji we re jiyan û felsefeya Mazdek bi kurtasî binivîsin.

El Bîrûnî navê Mazdek weka “mazdak bin hemedadan” dide. Û dibêje ji nasa ya hemedanê ye. Di gelek çavkaniyên din de jî Mazdek wisa tê danasîn. Navê bavê wî bandad e. Di dîroka Mezopotamyayê de bandora Mazdek gelek mezin e. Bandora ramana wî hê jî di nava Kurdan de heye. Wekmînak Mazdek hê jî li Kurdistana başûr di nava êla xoşnavan de weka ezîzekî tê zanîn. Mazdek navekî Kurdiye. Serqisê di Kurdiyê de navê xwedê yezdan, êzdan, ezdan, xweda ye. Dema hûn li rehên van peyvan binêrin hûn di bibînin ku ev peyv ji van peyvan pêktê:ez-da ango wî ez dame, xwe-da ango wî min bixwe daye, maz-da ango em dane, ango ezdan jî xwedan jî tê wê wateyê ku wî ez dame an em dane. -ek û -ik jî weka ku hûn dizanin di Kurdiyê de qertafa biçûk kirinê ye. Ango Mazdek tê wateya xwedayê biçûk. Dîroka ji dayîkbûna wî baş nayê zanîn di vê mijarê de her çavkaniyek dîrokekê dide. Lê di sedsala pêncan de jiyaye û di çar sed u nod u nehan de hatiye kuştin.

Mazdek di avakirina felsefeya xwe de her çiqas bandor ji Zerdeşt û Manî girtibe jî wî felsefeya xwe di qadeke cûda de pêkhaniye. Niha em derbasî felsefeya wî bibin. Mazdek bavê ramana komînîzimê ye. Di cîhanê de yekem car ramana komînîzimê bi Mazdek destpê kiriye. Di dîrokê de wekheviya mirovan û hevpariya mal û milk yekem car ji alî Mazdek ve hatiye parastin. Li gorî Mazdek weka avê, axê û hewayê divê mal û milk, dirav jî hevpar biya di nava mirovan de. Vê ramana Mazdek ne tenê li mezopotamyayê û li rojhilata navîn di heman demê de li cîhanê jî di nava gelek fîlozof û ramangêran de hate parastin. Wekmînak Thomas Moore, Karl Marx û Babuef jî dû re heman raman parastine. Dîsa li gorî Mazdek divê malê kesî ji kesî ne zêtir be. Divê malê her kesî hebûna her kesî weka hev be. Divê desthilatdariya mirovan li ser mirovan tunebe. Tev wekhev û hevpar bin. Ji bo vê yekê jî divê meriv ji dewelemendan bigire û li hejaran belav bike.

Mazdek ji ber van ramanen xwe gelek zext û astengî dît. Him ji alî keşîşên Zerdeştiyên ku bikarhanîna perestgeh û axên perestgehan di dest wan de ne, him jî ji ali xwediyê axên fireh dikhan'an ve bi nave zindîqiyê hate binavkirin. Lewra di wê civakê de ew xwedî mal û milk bûn û bawerî û felsefeya Mazdek jî li hember rewşa wan bû Lewra heke bi gotina Mazdek biya diviyabu dikhan û keşîşan mal û milken xwe li hejaran belav bikirana.

Di baweriya Mazdek de du rêgezên destpêke hene. Ronahî û tarîtî. Ronahî zanayiyê, hestê û vîna azad dide pênasîn. Bi gotineke din van têgehana bi ronahiyê tên destxistin. Tarîtî jî nezanî û korahî ye an jî afirînerê nezanî û korahiyê ye. Di Mazdekîzimê de sê hêmanên bingehîn hene. Av, agir û ax. Ronahiyê û yén ku ji ronahiyê pêk tên xweda diafirîne. Tarîtiyê û yên ku ji tarîtyê pêktên jî şeytan diafirîne. Xwedayê ronahiyê li cîhana herÎ jorîn li ser textê xwe rûniştiye û li pêş wî jî çar hêz hene. 1- Darizandin 2- Fehmkirin 3- Veşartin 4- Coş (şahî) van her çar hêzên xwe jî daye çar kesan 1- Mobad (darêzgerê sereke) 2- Herbad (rê dide ber fehmkirinê) 3- Serpahhad (serfermandar) 4- Ramîşgar (hosteyê kêf û coşê)

Xwediyê van her çar hêzan,bi heft wezîrên nava xêzika (ku dwanzdeh hêzên giyanî wan digerine) kargeriya cihanê dikin.

Mazdek bi tayibetî bi arava ramanên xwe yên civakî xwe bi komên mezin daye pejirandin. Şahê sasaniyan Kawayê I. jî di pêşiyê de li Mazdek xwedî derket u fikrên wî pejirand. Lê Mazdek bi fikrû ramanên xwe edî hingî mezin bûbû ku bawermendên wî hema bêjin li piraniya Kurdistan, Îran, Ezerbeycan, Teberistan û Anatolyayê çê bûbûn. Mazdek êdi ji Kawa jî mezintir bûbû bi hêa xwe. Di 469'an de Mazdekiyan Kawa ji text daxistin û xistin zindanê. Kawa bi awayekî ji zindanê revî û xwe avêt paş Heftalîtan (akhunlar). Di 499'an de Heftalîtî bi sîh hezar leşkeran çûn ser Mazdek û alîgirên wî. Mazdek hate girtin ew û alîgirê xwe hatin kuştin.

Mazdek li dû mirina xwe bandoreke mezintir afirand. Li dû mirina wî raman û felsefeya wî ji alî jina wî Xurrem ve hate belavkirin di nava gel de. Bi arava Xurremê fikrên Mazdek ji nû ve belav bûn. Li dû mirina Xurremê navê Mazdekîzmê weka Xurremiye hat binavkirin. Baweriya Xurremiyeyê di dema îslamê de bandoreke mezin li ser rojhilata navîn kir. Wekmînak Babekê medînanî ji vana yek e. Babek bi ramanên Mazdekî-Xurremî qasî bîst salan bû bela serê Ebbasiyan.

Kurta qisê ji fîlofên medyayî yên beriya îslamê yek jî Mazdek bû. Mazdek ji sê fîlozofên mediyayî yê sêyemîn bû. Her çiqas niha neyê zanîn jî, Mazdek jî herî kêm weka Zerdeşt û Maniyê Medyayî di teşedena ramana cîhanê de roleke gelek girîng lîstiye. Bi fikr û ramanên xwe yên wê demê weka avakarê komînîzima kevnar hatiye naskirin Mazdekê Medyayî.(haberdiyarbakır)

Kürt Filozoflar; Mani Kimdir

Kürt Filozof Mani Kimdir

 Bu yazımızda ikinci Kürt filozof üzerinde duracağız. İkinci Kürt filozofumuz Mani'dir. Babasının adı Fatak Babak'tır. Babası Med'li bir Kürt'tür. Hemedan'lıdır. Annesinin adı Marmarjam'dır. Milattan sonra 14 nisan 216'da Babil egemenliği döneminde Mardin'

KÜRT FİLOZOFLAR 2 - MANİ

Mihemed RONAHÎ

İlk yazımızda felsefenin Kürtler tarafından başlatıldığını ifade etmiş, bu iddianın ispatı olarak Zerdeşt'in fikir ve düşünceleri ile Yunan'lı filozoflara nasıl yol açtığını –kısaca- ortaya koymuştuk.

Bu yazımızda ikinci Kürt filozof üzerinde duracağız. İkinci Kürt filozofumuz Mani'dir. Babasının adı Fatak Babak'tır. Babası Med'li bir Kürt'tür. Hemedan'lıdır. Annesinin adı Marmarjam'dır. Milattan sonra 14 nisan 216'da Babil egemenliği döneminde Mardin'de dünyaya gelmiştir. Mani, inananlarına yeni bir yol açtı ve denilebilirki fikir ve düşünceleri bütün dünyaya yayıldı. Çin'den Hindistan'a, İran'dan Türkistan'a ve Kafkaslara, Afrika'dan Roma'ya değin onun düşünce ve inançlarının etkisinde kaldıl insanlar. Her ne kadar felsefesi ağırlıklı olarak Zerdeşt, Buda, Hz. İsa ve Mitrai'den etkilenmişse dahi Mani özel bir felsefe kurmuştur.

Mani, felsefesini ve düşüncelerini altı kitapta dile getirmiştir. Altı kitap yazmıştır:

1- Sahberden

Mani bu kitabında kötü insanlardan bahsetmiştir. Ehrimen'den bahsetmiş ve Ehrimen'in onların içine nasıl girip onları aldattığını anlatmıştır.

2- Sendokojîne

Mani, bu kitabında iyilikleri ve iyi insanları anlatımıştır. Aydın insanların bahtiyarlığından ve aydınlıktan bahseder.

3- Riya rast

Kitabın isminden de anlaşılacağı üzere bu kitapta doğru yoldan ve doğru yolda yürüyen insanlardan bahseder.

4- Olperestî

Mani bu kitabında kalp temizliği, iman ve düşünceden bahseder.

5- Veşartî

O dönemin ve ondan önceki dönemlerin peygamberlerinden ve dinlerinden bahseder.

6- Nivîsa gernasan

Mani, bu son kitabında yiğitlerden ve kahramanlardan bahseder. Vatanı için ölünceye dek savaşan ve direnenlerin kitabıdır bu.

Yukarıda zikrettiimiz kitaplar Mani tarafından kaleme alnımış ve isimlerinden de anlaşılacağı üzere tamamen Kürtçe'dirler. Mani, bu eserlerinde inançlarını ortaya koymuştur. Bu inançlarını dini bir form ile sunmuştur. Bu yüzden bir peygamber gibi algılanmış ve felsefesi de bir din olarak telakki edilmiştir. Sözgelimi Mani'nin, inananları için emrileri vardır ve bu emirler Hz. Musa'nın emirlerini andırırlar:

1-Tarihe veya geçmişe inanmak

2- Çoktanrıcılığa inanç

3- Yalanlardan korunmak

4- Kötü olmamak

5- Etin yemeğinin yasaklanması

6- Başkasının namusuna göz dikmemek

7- Hırsızlık yapmamak

8 –Gerçek ile sihrin ayrıştırılması amacıyla okumak

9 –Toplum içerisinde inançlı olmak

10- İşinde ihmalkâr/umursamaz ve tembel olmamak.

Bu emrilerinden ötürü bir peygamber gibi algılanmaktadır ama özenle incelendiğinde felsfesini bir tür dini formuyla ortaya koyduğu görülecektir. Konfuçyus ve Buda gibi

Mani'nin felsefesi dualist bir felsefedir. Mani'ye göre iyilik ışık ve ruhtur. Kötülük de karanlık ve bedendir. Bu yüzden doğada iyilik ile kötülüğün bir arada olduğunu vurgular. İnsanın ruh ve bedenden olması da bu yüzdendir. Doğrusu böyle bir dualizm Zerdeşt'te de vardır. Kimi mevzularda Zerdeşt'ten etkilenmişse dahi pek çok alanda aralarında farklılıkta bulunmaktadır. Örneğin Zerdeşt'te göre insan bedeni oldukça önemlidir ve insan bedenine karşı çok hassasiyet geliştirmelidir. Lakin Mani'de bedenin herhangi bir kıymeti yoktur ve beden ezdirilmeli, çiğnenmelidir. Hastalık ve elemler ile beden terbiye edilmelidir. Ruh bu beden içerisinde zindandadır ve bu sayede ruh bedenden kurtarılmalıdır. İnsanın en büyük amacı karanlığa karşı savaşmak, aydınlığa yardımcı olmaktır.

Mani'ye göre zulüm büyük bir günahtır ve insan hoşgörülü hareket etmelidir. Kimse kimseden daha iyi ve daha üstün değildir.

Yukarıda da ifade ettiimiz gibi Mardin'li Kürt filozof Mani felsefe de, düşünceleri ile kendisinden sonraki pek çok filozofun önünü aydınlatmış ve -sözgelimi büyük Avrupa'lı filozof Augustinus gibi- pek çok filozof onun etkisinde kalmıştır.

Mani, yaşamı boyunca felsefesini kabul ettiremedi, pek çok eziyetle ve sorunlar ile yüz yüze geldi. Yaşadığı dönemde dünya dört imparatorluk tarafından paylaşılmıştı. Sasani, Roma, Çin ve Asur. Yaşadığı ömür içerisinde fikirleri karşılık bulmadı. Sasani şahı birinci Behram, Mani'yi sevenlerin gözlerini korkutmak için, Mani'yi çarmıha gerdi, derisini yüzdü, samanladı ve şehir içerisinde dolaştırdı.

Fakat ölümünden sonra -Uygur Türkleri gibi- pek çok ülke felsefesini resmi inanç olarak kabul etti.

Çeviri: Adnan FIRAT

_________________________________________________

FİLOZOFÊN KURD 2 - MANÎ

Mihemed RONAHÎ

Me di nivîsa xwe ya yekem de gotibû felsefeyê bi kurdan destpê kiriye û ji bo peyitandina vê angaştê jî me Zerdeşt mînak dabû ku du hezar û şesed sal berê çawa bi fikr û ramanên xwe rê li ber fîlozofên yewnanî vekiribû.

Niha di vê nivîsê de jî em dê li ser fîlozofê kurd yê duyemîn rawestin. Fîlozofê kurd yê duyemîn Manî ye. Navê bavê Manî Fatak babak e. Bavê wî kurdekî medî ye. Ji ecbatanayê (hemedan) ye. Navê dê ya wî Marmarjam e. Manî di 14'ê avrêl a 216'ê dawiya zayînî de, li mêrdîna babîliyan jidayik bû. Manî rêyeke nû li pêş bawermendên xwe vekir û fikr ûramanên wî hema bêjin li hemû cîhanê belav bû. Ji çînê heya hindê,ji îranê heya tirkistan û kafkasan, ji efrîqayê heya romayê di bin bandora fikr û baweriya Manî de man. Her çiqas felsefeya Manî bi pirranî ji Zerdeşt, Bûda, Hz.Îsa û çanda mîtraî bandordar bûbe jî, Manî felsefeyeke taybet lidar xistiye. Niha em derbasî felsefeya Manî bin.

Manî felsefe û ramana xwe di kitêbên xwe de haniye ziman.Şeş kitêb nivîsiye:

1- Sahberden

Manî di vê kitêba xwe de behsa mirovên nebaş dike. Behsa ehrîmen dike ku ehrîmen çawa dikeve nava wan û wan dixapîne.

2- Sendokojîne

Di vê kitêbê de Manî behsa çeyiyan û mirovê çê dike. Behsa dilşadiya mirovê ronakbîr û di ronahiyê de dike.

3- Riya rast

Weka ku ji navê pirtûkê jî tê fehm kirin Manî di vê pirtûkê de behsa riya rast û yên di riya rast de dike.

4- Olperestî

Manî di vê pirtûkê de behsa paqijiya dil, bawerî û ramanê dike.

5- Veşartî

Behsa peyamber û olên wê demê û berê wê demê dike.

6- Nivîsa gernasan

Manî di vê kitêba xwe ya dawî de behsa mêrxas û lehengan dike. Yên ku ji bo welatên xwe heya mirinê şer kiribin û di ber xwe dabin dike.

Van kitêbên ku me li jor jimartin ji alî Manî ve hatine nivîsandin û digel ku ji navên wan jî tên fehm kirin ji sedî sed kurdî ne. Manî baweriya xwe di van berhemên xwe de diyar kiriye. Baweriya xwe bi awayekî olî haniye ziman. Ji ber vê yekê jî weka pêxemberekî hatiye zanîn û felsefeya wî jî weka olekê hatiye dîtin. Serqisê deh fermanê Manî ji bawermendê wî re hene. Van fermanên wî bi awayekî dişibin deh fermanên Hz.Mûsa. Van fermanên wî jî ev in.

1- Bawerî bi dîrokê ango dema borî hanîn

2- Bawerî bi dema pirxwedayî yê hanîn

3- Xwe ji derewan parastin

4- Nebaş nebûyîn

5- Qedexekirina xwarina goşt

6- Çavbernedana namûsa yekî din

7- Dizî nekirin

8- Ji bo jihevdanalîkirina rastî û sêhrê xwendin

9- Di nava civakê de xwedî bawerî bûn

10- Di karê xwe de guhsûkar û keslan nebûn

Ji ber van fermanan weka pêxemberekî tê zanîn lê gava meriv li ramanên wî baş binêre meriv dê bibîne ku felsefeya xwe kiriye ol. Weka konfuçyus û bûda.

Felsefeya Manî felsefeyeke dualîst e. Li gorî Manî qencî ronahî û gîyan e. Neqencî jî Tarîtî û laş e. Ji ber vê dibêje ku, di xwezayê de qencî û neqencî bi hev re ne. Ji ber vê mirov bi xwe jî ji gîyan û laş hatîye çêkirin. Birastî ev dualîzm di Zerdeşt de jî heye. Di gelek waran de bandor ji Zerdeşt girtiye lê her çiqas bandoreke mezin jê girtibe jî gelek cudatî di nava felsefeya wan de heye. Wekmînak li gorî Zerdeşt laşê meriv gelek girîng e û divê meriv baş lê binêre. Lê ji bo Manî tu taybetiya laş tuneye divê laş were eciqandin. Bi êş û eleman divê laş bihata terbiyakirin. Lewra bilindbûna giyan di dest êşkişandina laş de ye. Giyan di nav laş de zindanî ye û divê bi vê aravê were rizgarkirin. Armanca mirovan ya sereke şerkirina li dijî hêzên tarîtiyê ye. Alîkariya ronahiyê ye.

Li gorî Manî zordarî ji gunehên mezin e divê meriv bi xweşbînê tevbigere. Kes ji kesî çêtir û rasertir nîn e.

Weka ku me li jor jî hanî ziman fîlozofê kurd Maniye Mêrdînî bi felsefe û ramana xwe ji pêşiya gelek fîlozofên din ronî kiriye û gelek fîlozofan ji ramanên wî bandor girtine serqisê ji vana yek fîlozofê ewrûpayî yê mezin Augustinus e.

Manî di jiyana xwe de felsefeya xwe neda pejirandin gelek tehde û astengî dît. Di dema wî de cîhan ji alî çar împaratoriyên mezin ve hatibû parvekirin. Sasanî, Çînî, Romaî û Asûrî. Di dema xwe de fikrên wî rûmet nedît. Behramê yekemîn ê şahê sasaniyan Manî li çarmêx xist,dû re laşê wî çêrm kir, ka kir laşê wî û di nava bajêr gerand ji bo çavtirsandina hezikiriyên wî.

Lê li dû mirina manî felsefeya wî di di gelek welatan de bû baweriya fermî weka tirkên ûygûrî.haberdiyarbakır

Kürt Filozoflar; Zerdeşt, (Zerdüşt) Kimdir

Gerçek şu ki, felsefe yeryüzünde Kürtler'in ataları ile başlar ve ilk filozof da Zerdeşt'tir. 

KÜRT FİLOZOFLAR 1 - ZERDEŞT (ZERDÜŞT)

Mihemed RONAHÎ

İnsanın entellüktüel yaşamında en üst aşamadır felsefe. Derinlikli bir uğraştır. Kadim insan, doğaya karşı çaresizliğini felsefe sayesinde yenmiş ve bu günümüze dek gelmiştir. Fakat insanlık antik zamanlardan günümüze değin felsefi problemlerini bitirememiş ve bitiremeyecek de. Çünkü insan olduğu sürece problemler olacaktır ve problemler odukça da felsefe olacaktır. Bu yüzden felsefenin, insanın varoluşsal problemlerine karşı kendi kalkanı olduğunu ifade edebiliriz. Felsefe sayesinde kendini bu problemlere karşı müdafaa etmektedir. Sadece varoluşsal alanda değil aynı zamanda bilişsel, sosyal alanda, varlık ve yoklukta kısaca insan ve insanlığa dair tüm mevzularda felsefe, kendisini sevenlerin önüne ışık saçmakta ve yollarını aydılatmaktadır.

Felsefe, medeniyetlerin ve kavmî kültürlerin en yüksek ifadesi olduğu için, denilebilir ki bütün büyük ve eski kavimler felsefeye ve filozoflara sahip çıkmakta ve onları kendilerine mal etmeye çalışmaktadırlar. Sözgelimi Avrupa o kadar felsefeye sahip çımaktadır ki, insanlarda Avrupalı filozofların dışında filozof olmadığı kanısına yol açmaktadırlar. Hatta felsefeyi kendi antik Yunan medeniyetleri ile başlatırlar. İşin kötü tarafı da dünyanın diğer kavim ve kültürlerine sahip insanlardan buna karşı itiraz çıkmamakta ve onlar da bunu kabul etmektedirler. Örneğin Türkiye'de, milli eğitimin lise müfredatındaki felsefe kitaplarına baktığınızda onların da felsefeyi Yunan'dan başlattığını görüyorsunuz. Ve sadece Türkiye'de değil diğer devletlerde de durum budur. Felsefeyi antik Yunan'dan başlatırlar. İlk fiozoflar olarak da Thales'i, Anaximandros'u ve Anaximenes'i gösterirler. Lakin bu Avrupa'lıların bir kandırmacasıdır. Felsefe Kürdistan'da başlar ve ilk filozof da Zerdeşt (Zerdüşt)'tir. Bunu iddia eden sadece ben değilim, Nietzsche gibi Avrupa'nın en büyük filozoflarından birinin de iddiası bu ve onu ilk filozof olarak kabul eder. Gerçi sadece Nietzsche değil diğerleri de, söze konu olduğunda “filozof Zerdeşt” derler ve fakat felsefeyi de kendi medeniyetlerinde başlatırlar. Eğer Zerdeşt filozof ise ve onların sözkonusu diğer filozoflarından önce yaşamışsa felsefe nasıl Yunan'dan başlayacaktır ki?

Bu konu üzerinde biraz durmak istiyorum. Bu, (ilk filozofun Zerdeşt olduğu konusu) kanıtlanmış bir gerçektir. Doğrusu bunu hiç kimse inkar etme gücüne sahip olamaz fakat Kürtler devletsiz/sistemsiz olduğu için, bilim dünyasında bunu uluslar arası meyanda dile getiremiyorlar ve zaten diğer devletler de buna sahip çıkmıyorlar. Kürtler'in üniversiteleri olmuş olsaydı bu gerçek gibi daha pek çok gerçeklik açığa çıkartılacaktı. Nedir bu gerçeklik? Gerçek şu ki, felsefe yeryüzünde Kürtler'in ataları ile başlar ve ilk filozof da Zerdeşt'tir. Evet Şimdi biz onun fikir ve düşüncelerin geçelim. Berrrak bir biçimde göreceksiniz ki ilk Yunan'lı filozoflar düşüncelerini onun felsefesinden devşirmişlerdir.

Zerdeşt Kürdistan'lı bir filozoftur. Milattan önce altıncı yüzyılda yaşamıştır. Her ne kadar kaynaklarda yaşamı hakkında farklı bilgiler ortaya konuluyorsa da çoğunlukla İran'lı tarihçiler milattan öce 660 yılını onun doğumu olarak kabul ederler. (“İlk filozof” Thales'in doğumu M.Ö 625 olarak kabul ediliyor ç.n.) Urmîye bölgesinde dünyaya gelmiştir. Aslen Med'lidir. Felsefesi çelişkiler üzerinedir. Zerdeşt'e göre hayatta her şey karşıtı ile bilinir. Örneğin iyilik ve kötülük, karanlık ve aydınlık, gece ve gündüz, yoksulluk ve zenginlik, bilgelik ve cehalet gibi. Bunlar birbirinin karşıtıdır ve bunlar arasında sürekli bir savaş vardır. İnsanlar için de aynı şeyi söyler Zerdeşt: İnsanı üçe ayırır: Beden, bilinç ve ruh. Beden elementlerden oluşur. Et ve kemik topraktandır. Ölümden sonra beden, gerçeğine döner ve tekrar toprak olur. Vücuttaki su ve kan da böylece gerçekliklerine dönerler ve tekrar su olurlar. Nefes de havadır ve o da gerçekliğine kavuşarak hava olur. Ruh, bedenin hareketine yol açar. Bilinç, ruhun dönüşümüne ve hesap gününde hesaba sebebiyet verir. Öldükten sonraki yaşamda, insan ne eylemişse bu hayatta, bilinç vasıtası ile o insanın önüne çıkar. Eğer erkek iyilik yapmışsa, onun o iyiliği güzel ve genç bir kıza dönüşerek onun önüne çıkar. Kötülük yapmışsa, o kötülüğü oldukça çirkin bir kızın suretiyle karşısına çıkar. Aynı şey kadınlar için de geçerlidir. İyilikleri genç ve yakışıklı bir erkek olarak karşılarına çıkar, kötülükleri de kirli, pis ve şapşal bir adam olarak karşılarına çıkar. Beden ile birlikte bilinç de ölür. Ruh bedenden farklı olarak element değildir. Ahura Mazda'dandır ve ölümsüzdür. Sonuçta o da Ahura Mazda'ya dönerek gerçekliğine kavuşur.

Zerdeşt'in bu ifade ettiklerinden hareketle diyalektik düşüncesinin babasının Zerdeşt olduğunu net bir biçimde iddia edebiliriz. Lakin günümüz müfredatında diyalektiğin babası olarak Yunan'lı Herakleitos(M.Ö 540-480) gösterilir. Doğrusu Zerdeşt Herakleitos'tan yüzyıl önce diyalektikten bahsetmiştir. Zerdeşt'in bu düşüncelerini Mezopotamya'dan antik Yunan'a taşımışlar. Sadece diyalektikte değil, Zerdeşt kendi felsefesinde ateşe büyük bir önem verir ve ona göre ateş güneşten bir parçadır, bizzat Ahura Mazda'nın da ruhudur. Zerdeşt'e göre ateş yaşamın çeşmesidir ve kutsaldır. Zerdeşt sadece ateşe değil suya, toprağa ve havaya da büyük bir önem verir. Onun bu düşünceleri, yine antik Yunan'ın ilk doğa filozofları tarafından kullanılır. Sözgelimi Herakleitos hem diyalektik düşüncesini hem de ateşin kutsallığı düşüncesini Zerdeşt'ten alır. Thales bu öğelerden sadece suyun, Anaximenes havanın üzerinde durmuş, Empedokles bunlara toprak öğesini de ekleyerek bunları ilk element/töz olarak kabul etmiştir.

Yukarıda açık bir biçimde ortaya koyduğumuz gibi Yunan'lı filozoflar Med'li Zerdeşt'ten etkilenmişlerdir. Bu konuda pek çok eser ve kaynak vardır. Tüm kaynaklar Zerdeşt'i ilk filozof olarak gösterir, ilk felsefeler ve ilk filozofların düşünceleri onun tarafından ortaya konulmuştur. Fakat bugün sadece Zerdeşt ve onun felsefesi değil, Kürtler'in bütün değerleri ve yüksek edimleri ortadan kaldırılmıştır. Eğer Kürtler bugün bir devlet/sistem sahibi olmuş olsalardı Kürtler'in, uygarlığının kurulmasında en önemli rolü oynadığını herkes görecekti. Çünkü Kürd'ün anayurdu, kültür ve medeniyetin beşiğidir. Bugün inkar edilse, kültür ve tarihlerine yaşam hakkı tanınmasa bile Kürtler'in ataları bugünün dünyasının teşekkülünde öncelikli rol oynamışlardır. 

Bu yazımdan başlamak suretiyle her çalışmamda ayrı bir Kürt filozof üzerinde duracağım ve o zaman siz Türk, Arap ve Fars olarak kabul edilen pek çok filozofun Kürt olduğunu göreceksiniz. Bence bu çalışma Kürt düşünce ve felsefesinin de sınırlarını ortaya koyacaktır.

Çeviri: Adnan FIRAT

__________________________________________

FİLOZOFÊN KURD 1 - ZERDEŞT 

Mihemed RONAHΠ

Di jiyana mirovan ya entellektuelî de asta herî bilind felsefe ye. Felsefe xebateke derûnî ye. Mirovê kevnar neçariya xwe ya li hember xwezayê bi arava felsefeyê têkbiriye û hatiye vê demê. Lê mirovan ji demên kevnar heya îro, hê pirsgirêkên xwe yên felsefî neqedandine û dê neqedînin jî. Lewra heya mirov hebe pirsgirêk dê hebin û heya pirsgirêk hebin felsefe dê hebe. Ji ber vê yekê meriv dikare bêje felsefe mertalê mirovan yê li hember neçariya wî ya heyînî (ontolojîk) ye. Bi arava felsefeyê xwe ji van pirsgirêkên heyînî diparêze. Ne tenê di warê heyînî de, di heman demê de di warê zanînê de,di warê civakê de di warê hebûn û tunebûnê de kurta qisê di hemû warên di derbarê mirovan û mirovahiyê de felsefe şewqê dide pêş hezkiroxên xwe û rêya wan ronî dike.

Ji ber ku felsefe asta şaristanî û çanda netewan ya herî bilinde,hema bêjin hemû netewên mezin û kevnar li felsefe û fîlozofan xwedî derdikevin û wan ji xwe re dihesibînin. Serqisê ewrûpayê îro hingî xwe li felsefeyê kiriye xwedî,gava behsa felsefeyê tê kirin meriv dibêje qey ji fîlozofên ewrûpayê bêtir tu fîlozof dernektine li dereke din. Heta felsefeyê jî bi şaristaniya xwe ya kevnar a yewnanan didin destpêkirin. Ya xirab jî tu zana û entellektuelên cîhanê yên netewên din jî li hember vê yekê deng nakin û ew jî dipejirînin. Wekmînak li Tirkiyê gava hûn li kitêbên ciwanên lîseyî dinêrin,perwerdehiya neteweyî ya Tirkiyê di mufredata lîseyan ya felsefeyê de,felsefeyê ji yewnanan dide destpêkirin. Ne tenê li Tirkiyê weka ku me li jor jî got li dewletên din jî rewş wisa ye. Felsefeyê ji yewnana kevnar didin destpêkirin. Fîlozofên ewil jî wek Thales, Anaximandros, Anaxsimenes didin naskirin. Lê ev xap a ewrûpayîyan e. Felsefe ji mezopotamyayê destpêdike û fîlozofê ewil jî Zerdeşt e. Vê yekê ne ku ez dibêjim fîlozofê wan ê herî navdar Nietzsche jî dibêje û dipejirîne. Ne tenê Nietzsche hemû ji Zerdeşt re dibêjin “Zerdeşt fîlozof e” lê felsefeyê ji şaristaniya xwe didin destpêkirin. Ma dema ku Zerdeşt fîlozof be û beriya van fîlozfên wan ên ewil jiya be çawa felsefe ji yewnanan destpê dike?

Ez dixwazim niha li ser vê mijarê rawestim. Ev yek rastiyeke misoger e. Birastî tu kes nikare vê rastiyê înkar bike,lê ji ber ku dewleteke Kurdan tuneye Kurd nikarin di warê zanistî de bi awayekî navnetewî xwe bînin ziman û tu dewletek din jî li vê rastiyê xwedî dernakeve. Heke zanîngehên Kurdan hebiyana gelek rastiyên dîrokî yên weka vê rastiyê derketa holê. Çiye ev rastî? Rastî ev e ku, li ser rûyê cihanê felsefe bi bav û kalên Kurdan destpêdike û fîlozofê ewil jî Zerdeşt e. Niha em dê fikr û ramanên wî,felsefeya wî pêşkeş bikin. Hûn dê bi awayekî zelal bibînin ku fîlozofên yewnanan yên ewil fikrên xwe ji ber felsefeya wî stendine.

Zerdeşt fîlozfekî Kurdistanî ye. Beriya zayînê li dora şesedî jiyaye. Digel ku di warê jiyana wî de gelek dîrokên cuda tên nîşandan jî,bi pirranî dîrokzanên îranî jiyana wî di 660 ê berê zayînî de dipejirînin. Li herêma urmiyê ji dayik bûye. Bi eslê xwe medî ye. Felsefeya Zerdeşt li ser nakokiyan e. Li gorî felsefeya Zerdeşt di jiyanê de her tişt bi dijraberê xwe tê nasîn. Wekmînak baş û xirab,tarîtî û ronahî,şev û roj,hejarî û dewlemendî,zanayî û nezanî. Dijraberê hev in û di nava wan de her tim şer heye. Li ser mirovan jî wisa dibêje Zerdeşt. mirovan dike sê beş: Laş, hiş, giyan (rih). Laş: Laş ji elementan pêk tê. Goşt û hestî ji axê ne. Piştî mirinê, laş li rastiya xwe vedigere û car din dibe ax. Xwîn û ava di laş de jî herweha li rastiya xwe vedigerin û car din dibin av. hilm ji hewayê ye. Piştî mirinê ew jî li xwe vedigere û dibe hewa. Giyan dibe sedema tevgera laş. Hiş: Hiş dibe sedema înkarnasîyonê û hesabê roja paşîn (qiyametê). Di jiyana piştî mirinê de, mirov çi kiribe, bi rêya hiş ew tişt derdikevin pêşiya mirov. Heke mêr başî kiribe, başiya wî dibe beden û dikeve şiklê keçikeke ciwan û rind û derdikeve hemberî wî. Heke xerabî kiribe, ew xerabî jî dibe beden û dikeve şiklê keçikeke gelek ne xweşik û derdikeve hemberî wî. Ji bo jinan jî heman tişt dibe. Başiya wan di bedena xortekî ciwan û rind de, xerabiya wan jî di bedena xortekî gemar, pîs û şindokê mêran de derdikeve hemberî wan. Bi laş re hiş jî dimire. Giyan: Ew ji bedenê cudatir e û ne element e. Giyan ji Ahura Mazda ye û nemir e. Roja dawî, ew jî li rastiya xwe vedigere û dibe Ahura Mazda.

Li gorî van gotinên Zerdeşt bi awayekî gelek zelal em dikarin bêjin ku ramana diyalektîkê bi Zerdeşt destpê dike. Lê di mufredata îroyîn de bavê diyalektîkê wek Herakleitosê yewnanî tê nîşandan. Ya rastî Zerdeşt sed sal beriya herakleitos behsa diyalektîkê kiriye. Van ramanê Zerdeşt ji mezopotamyayê barî yewnana antîk kirine. Ne tenê mijara diyalektîkê,Zerdeşt di felsefeya xwe de cîhekî bi tayibet dide agir jî li gorî wî agir ji rojê perçeyek e û giyanê ahura Mazda bixwe ye. Li gorî Zerdeşt agir kaniya jiyanê ye û pîroz e. Ne tenê agir,Zerdeşt girîngiyeke mezin dide avê,axê û bê jî. Van ramanên wî jî dîsa li yewnana kevnar ji aliyê fîlozofên ewil yên xwezayê hatine bi kar hanîn. Serqisê herakleitos him diyalektîkê him jî ramana pîrozweriya êgir ji Zerdeşt digire. Thales ji van xalan tenê li ser avê disekine. Anaxsimenes li ser hewayê disekine. Empedokles ax jî daye ser van xalan û ew jî wek elementa ewil pejirandiye.

Li gorî ku me li jor jî diyar kir,bi awayekî eşkere fîlozofên yewnanî ji Zerdeştê medî bandor girtine. Di vî warî de gelek behrem û çavkanî hene. Hemû çavkanî jî nîşan didin ku Zerdeşt fîlozofê ewil e û felsefe û ramanên fîlozofên ewil jî yekem car ji aliyê wî ve derketine holê. Lê îro ne tenê Zerdeşt û felsefeya wî, hemû nirx û serbilindiyên Kurdan ji holê hatiye rakirin. Heke îro netewa Kurd xwedîdewletek biya dê bihata dîtin ku Kurdan di avabûna şaristaniya cîhanê de rola herî girîng leyîstine. Lewra welatê Kurd ango Mezopotamya dergûşa çand û şaristaniyê ye. Her çiqas îro werin înkar kirin û tu mafê jiyanê ji çand û dîroka wan re neyê naskirin jî,bav û kalên Kurdan teşe dane şêwaza cîhanê ya îroyîn.

Ez dê bi vê nivîsê re destpê bikim û her carekê li ser fîlozofekî Kurd rawestim hûn dê wê demê bibînin ku gelek fîlozofên ku Tirk û Ereb û Ecem lê xwedî derketine birastî Kurd in. Ev xebat li gorî min dê sînorê raman û felsefeya Kurdan jî dê bide nîşandan.(haberdiyarbakır)