Kürt Filozoflar; Hallac-ı Mansur Kimdir

Kürt Filozoflar; Hallac-ı Mansur Kimdir

Hallacı-ı Mansur Felsefesi

 [Kürt Filozoflar 6 - Hallac-ı Mansur] Hallac oldukça derinlikli bir filozoftur. Hayatı ve felsefesinde dünya hayatının hiçbir kıymet-i harbiyesi yoktur.

[Kürt Filozoflar 6 - Hallac-ı Mansur] Hallac oldukça derinlikli bir filozoftur. Hayatı ve felsefesinde dünya hayatının hiçbir kıymet-i harbiyesi yoktur.

KÜRT FİLOZOFLAR 6 - HALLAC-I MANSUR

Mihemed RONAHÎ

Meşhur Kürt filozoflardan biri de Hallac'dır. Doğrusu köken olarak Kürtlüğü ile ilgili kaynaklar azdır. Eldeki kaynaklar onu çoğunlukla bir Fars olarak gösterirler fakat bu durum sadece Hallac için değil daha önce ele aldığımız beş filozof (Zerdeşt, Manî, Mazdek, Dînawerî, Suhrewerdî) için de, söz konusudur. Gerçek şu ki bu, bilgisizlikten kaynaklanan bir şey değildir. Bilimsel payeler ile Kürtler'in tarihlerini ve önemli şahsiyetlerini sahiplenmektedirler. Çünkü Kürtler'in, kendi büyükleri, tarihleri ve kültürleri ile bilinmesini arzu etmiyorlar. Kürtler, atalarının ortadoğunun düşünsel teşekkülündeki rolünün farkına vardığında gayet tabii ki silkinmeleri daha kolay olacaktır. Bu yüzden dilleri, kültür ve tarihleri, tarihteki öncü şahsiyetleri onlardan gizlenilmektedir. Sözgelimi anmış olduğumuz bu isimler, -Molla Gürani ve Akşemseddin gibilerinin Türk olarak kabullenmeleri gibi- Fars olarak kabul edilmekte ve bu şekilde sahip çıkılmaktadır. Zemahşeri, Şarezori, İbn-i Teymiyye, İbn-i Salah ve İbn-i Esir gibi yüzlerce isim de Arap olarak anılmaktadır. Bu yüzden bunlar gerçek kimlikleri ile tekrar ele alınmaları, sahiplenmeleri ve asıl hüviyetleri ile tanınmaları gerekmektedir.

Hallac-ı Mansur olarak tanınan bu bilgenin gerçek adı Beydalı Mansur'un oğlu Hüseyin'dir. Dokumacılık ile uğraştığı için ona Hallac denilmiştir. 856'da İran'ın Beyda'sında dünyaya gelmiştir. Mazdekî bir ailedendir. Dedesi Muhamma bir Mazdekî idi. Babası dinini değiştirmiş ve İslam'ı seçmişti. Kürtlüğü hakkında birkaç araştırmacını adını zikredebiliriz. Örneğin; Azerbeycan Lenkoran Üniversitesi'nden Prof. Masud Aliagaogli Mamedov, Prof. Louis Massignon (doğrusu Massignon, Kürtlüğü hakkında bir hayli gidiş gelişler yapar fakat yüzde yüz onun Kürt olduğunu ifade etmez), Dr Halil-i Cindî, Dr. Zurab Aloian, İhsan Çolemergî gibi daha pek araştırmacı söze konu edilebilir.

Hallac oldukça derinlikli bir filozoftur. Hayatı ve felsefesinde dünya hayatının hiçbir kıymet-i harbiyesi yoktur. Ona göre insan dünyevi şeyleri sevmemeli, sevgisini yüreğinde beslememeli. Maddi menfaatlerin tutsağı olmamalıdır. Asıl ve temel olan bu dünya değil anlam dünyasıdır. İnsan bu dünyadan kurtularak anlam dünyasına ulaşabilmelidir. Hallac, vahdet-i vücûd felsefesinin öncülerinden biridir. Düşünceleri ve felsefesi İslam'a uygun değildir. Hallac'a göre gerçek varlık tektir ve o da Tanrı'dır. Diğer bütün şeyler varlıklarını ondan alırlar. Her şey varlığını ondan aldığı için her şey O'dur. Ben de varlığımı ondan aldığımızı için esasen ben de O'yum. Ben ile O arasında hiçbir farklılık yoktur. Bu inancından ötürü Hallac “Ene'l Haqq” (Ben Hakk'ım) demiş ve bu da onun ölümüne sebebiyet vermiştir. Bu ifadelerinden önce de sekiz yıl zindanda yatmıştır.

Ona göre dünyada ölüm yoktur, değişim vardır. İnsanlar ölmezler sadece yaşamlarını değiştirirler. Bu yalancı dünyadan doğru ve gerçek dünyaya göçerler. Bu yüzden insanların ölümü onlar için yeni bir diriliştir. Ya da hayat ölümün içinde vardır. Bu yüzden de katillerine “beni öldürün çünkü yaşamım ölümümde, ölümüm de yaşamımdadır” demiştir.

Hallac'a göre dünyanın zevk ve eğlencesinden yüz çevirenler yüzlerine Tanrı'ya döndürürler, böylece Tanrı ile ilişkiye girmiş olurlar ve bu ilişki devam edip arttırıldığında bu, Tanrı ile birleşmek ile sonuçlanır. İnsan manevi gayret ve emekleri ile bu aşamaya ulaşır. Dünyanın zevk ve eğlencelerinden yüz çevirip Allah'a gönül temizliği ile ulaşmak isteyenlerin elde edeceği bir makamdır, salt Tanrısal bir seçim değildir yani. Bu aşama adım adımdır, insan bir anda bu aşamaya ulaşamaz. Tanrı ile hemhal olabilmesi için üç aşamadan geçmesi gerekmektedir. Birinci aşama, yukarıda da ifade ettiğimiz gibi dünyanın zevk ve eğlencelerinden yüz çevirip gönül temizliği ile Allah'a yönelmektir. Bu merhale insanı derinlikli bir içsel temizliğe ulaştıracak. Kişi Allah ile bir olacak. İnsan pek çok özelliği ile Tanrı'ya benzer nitekim. Mesela Allah ilim sahibidir insan da ilim sahibidir, Allah işitir, insan da işitir. Allah görür insan da görür. İnsan, Allah'ın doksan dokuz sıfatını kendinde taşıyor yeter ki kişi bunları fark etsin, Tanrı'ya yönelsin ve kendini tanısın.

Hallac: Ben Tanrı'nın görünen yüzüyüm, Tanrı benim gizli yüzümdür.

Doğrusu Hallac bu düşüncelerinin bedelini canı ile ödemiştir. Fakat o aşk ve sevginin ehli idi. Onun için ölüm üzülecek bir şey değil idi. Nitekim ona göre, yukarıda da ifade ettiğimiz gibi ölüm bir yeniden doğuştur. Onun felsefi düzeyi, kendi zamanında anlaşılamadı, bu yüzden de hayatının çoğunu sıkıntılar ve zulümler içerisinde geçirdi. Lakin yine de inancından dönmedi. Zamanın iktidar sahipleri olan Abbasiler'e karşı, o dönemde gerçekleşen Kırmati isyanından sonra, zamanın Abbasi meliği Hamid, Hallac'ı da bu isyancılardan biri olarak gösterdi ve 922 yılında onu astı. 22 Mart 922 yılında vahşi bir biçimde öldürüldü: Canlı olarak önce ayaklarını kestiler sonra vücudunu çarmıha gerdiler. Bu şekilde bir gün kaldıktan sonra da vücudunu yakıp küllerini de Dicle'ye attılar.

Kaynaklar son sözlerinin şöyle olduğunu ifade eder:

“Benzim sararmış fakat bu korkudan değil kanımın akışındandır. Kanım size haramdır. Çünkü ben İslam ve İman üzereyim.”

Çeviri: Adnan FIRAT

FİLOZOFÊN KURD 6 - XELLACÊ MENSÛR

Mihemed RONAHÎ

Ji fîlozofên kurdan yên herî navdar yek jî Xellac e. Birastî di warê kurdbûna wî de çavkanî kêm in. Çavkaniyên heyî bi pirranî wî weka farisekî didin zanîn lê jixwe ne tenê Xellac her pênc fîlozofên ku (Zerdeşt, Manî, Mazdek, Dînawerî, Suhrewerdî) min felsefeya wan diyar kir û di warê jiyan û nijada wan de agahî da dest jî, weka farisan hatine diyar kirin. Birastî ev ne ji nezanî ye. Bi zanyarî xwedî li dîrok û kesayetên kurdan xwedî derdikevin û dikin ya xwe. Lewra naxwazin ku kurd bi mezinên xwe, bi dîroka xwe, bi çanda xwe zanibin. Heke kurd li dîroka xwqe varqile û bibîne ku bav û kalên wan di teşedana cîhana ramanî ya rojhilata navîn de çi bandor leyîstine, dê wê demê bêtir şiyar bin. Ji ber vê yekê weka zimanê wan, çanda wan, dîroka wan mezin û pêşengên wan jî ji wan tên veşartin. Serqisê van navên ku me li jor jimartine, faris lê xwedî derketine û kirine ramangêr û pêşengên xwe. Tirk li Molla Goranî, Akşemseddîn û hê bi sedan kurdên navdar xwedî derketine. Ereb li Zemaxşerî, Şarezorî, İbn-î teymiyye, İbn-î salah, Îbn-ul Esîr û hê bi sedan navan bûne xwedî. Niha divê em yek bi yek van mezin û pêşengên xwe nas bikin, ji nava destên wan der bixin û li wan xwedî der bikevin. Divê em ji nû ve wan bikin serîtacên xwe.

Niha em ê li ser jiyan û ramana Xellacê Mensûr rawestin. Vî zanayê mezin ku di dîrokê de weka Xellacê Mensûr hatiye naskirin, navê wî yê berastîn Huseynê kurrê Mensûrê Beydayê ye. Ji ber ku tevnejenî dikir, jê re hatiye gotin Xellac. Di 856'an de li Beydaya Îranê hatiye dinyayê. Ji malbateke Mazdekî ye. Kalê wîMuhamma bawermendekî Mazdekî bû. Bavê wî ola xwe guherandibû û bûbû misilman. Di warê kurdbûna wî de em dikarin niha navên çend lêkolîneran bidin. Wekmînak ji zanîngeha Lenkoran a Ezerbeycanê Prof. Masud Aliagaogli Mamedov, Prof. Louis Massignon (birastî Masîgnon li dor kurdbûna wî gelek diçe û tê lê ji sedî sed nabêje kurd e), Dr. Xelîl Cindî, Dr. Zurab Aloian, Îhsan Colemêrgî û hê em dikarin gelek nav û çavkaniyan bidin ji bo peyitandina kurdbûna Xellacê Mensûr.

Xellac fîlozofekî gelek kûr e. Di jiyan û felsefeya wî de rûmeta dinyayê û tiştên dinyayî tuneye. Li gorî wî divê mirov ji hezkirina dinyayê û tiştên maddî neke dilê xwe, divê mirov nebe dîlê berjewendiyên daringî (maddî). Ya esil û bingehîn ne ev cîhan e, cîhana wateyê ye. Divê meriv ji vê dinyê bixelise û derbasî cîhana wateyê bibe. Xellac ji pêşengên felsefeya wehdetul wicûdê ye (yekîtiya heyînê). Ji ber vê yekê jî raman û felsefeya w îli dijî îslamê ye. Li gorî Xellac yê heyî û berastîn yek e. Ew yek jî xweda ye. tiştên din ên ku hene hemû hebûna xwe ji wî yekî digirin. Ji ber ku hemû tiştên heyî, hebûna xwe ji wî yekî digirin hemû tişt ew e. Ji ber ku min hebûna xwe ji wî girtiye ez jî ew im. Di nava min û wî de tu cudatî tuneye. Xellac ji ber vê baweriya xwe gotiye “Enel Heq” ango ez xweda me. Ev gotin jî bûye sedema kuştina wî. Bi rastî beriya vê gotina xwe jî heşt salan di zindanan de razaye.

Li gorî wî di cîhanê de mirin tuneye, guherîn heye. Meriv namirin tenê jiyana xwe diguherînin. Ji vê dinya derewîn û fanî derbasî dinya berastîn dibin. Ji ber vê yekê mirina mirovan ji nû ve bûyîna wan e. Ango jiyan di nava mirinê de ye. Lewma jî ji kujerên xwe re gotiye “ Min bikujin lewra jiyîna min di mirina min de, mirina min di jiyîna min de ye.”

Dîsa li gorî Xellac, kî ji zewq û şahiyên dinê dûr bikeve û berê xwe bi zelalî bide xwedê, dê bi xwedê re têkeve têkiliyê herçî vê têkiliya xwe bidomîne dê di vî warî de pêşkeve û dawî dê bi xwedê re bibe yek. Meriv bi ked û xebata xwe ya me'newî digihîje vê astê. Ev yek ne bi bijartineke yezdanî ye, kî xwe ji kêf û zewqa dinyayê dûr bixe û bi dilpakî xwe li xwedê bigire dê bigihîje vê astê. Ev ast jî pê bi pê ye. Meriv di carekê de nagihîje vê astê, sê merhale divên ji bo danûstendina bi xwedê re. Merhaleya yekemîn weka ku me li jor diyar kir divê meriv bi dilpakî berê xwe bide xwedê û xwe ji şahiya dinyayî dûr bixe. Li dû vê merheleyê meriv dê bigihîje dilpakiyeke derûnî. Li dû vê merhaleyê jî meriv dê êdî bi xwedê re bibe yek. Jixwe meriv bi gelek tayibetiyên xwe dişibe xwqedê. Serqisê xweda jir û zanaye, meriv jî wisa ye. Xweda dibihîse, meriv jî dibihîsin. Xweda dibîne, meriv jî dibînin. Mirov ji nod û neh sifatên xwedayê teala hemûyan jî bi xwe re digerîne. Bes ku li xwe varqile û xwe nas bike.

Xellac: Ez rûyê xwedê yê xûyabar im. Xweda rûyê min ê veşirî ye.

Birastî Xellac berdêla van gotinên xwe bi canê xwe da. Lê ew ehlê eşq û evînê bû. Ji wî re mirin ne xem bû. Lewra li gorî wî weka ku me li jor jî hanî ziman mirin vejîn bû. Asta wî ya felsefî di dema wî de nehat zanîn ji ber vê yekê jî jiyana xwe bi pirranî di nava astengî û tehdeyan de derbas kir. Lê dîsa jî ji baweriya xwe nema. Desthilatarên wê demê Ebbasî bûn. Di sala 922'yan de çend serhildanên Kirmatiyan çêbûn. Ebbasî ji van serhildanan gelek hêrs bûbûn û wezirê Ebbasiyan ê wê demê Hemîd ew jî weka Karmatiyekî nîşan da û bi vî rengî ew derdest kir. Di 22'yê adar a 922'an de Xellac bi awayekî ecêb hate kuştin. Bi zindî dest û lingên wî birrîn û laşê wî bi çarmixê va daliqandin. Laşê wî rojekê wisa ma roja din laşê wî jî şewitandin û xweliya wî avêtin çemê dicleyê. Li gor çavkaniyan gotina wî dawî ev bûye :

“wecê min niha zer bûye lê ne ji tirsan e ji ber ku xwîna min diherike wecê min zer bûye. Xwîna min li we heram e. Lewra ez li ser îman û îslamê me” 

Kürt Filozoflar; Suhrewerdi Kimdir

Kürt Filozof  Suhrewerdi Kimdir

Suhrewerdi Felsefesi

 [Kürt Filozoflar 5 - Suhrewerdî] Denilebilir ki İslam filozofları arasında en fazla etki bırakmış olanı Suhrewerdî'dir.

[Kürt Filozoflar 5 - Suhrewerdî] Denilebilir ki İslam filozofları arasında en fazla etki bırakmış olanı Suhrewerdî'dir.

KÜRT FİLOZOFLAR 5 - SUHREWERDÎ

Mihemed RONAHÎ

Denilebilir ki İslam filozofları arasında en fazla etki bırakmış olanı Suhrewerdî'dir. Düşünceleri ve felsefesi ile kendisinden sonraki birçok Müslüman veya Avrupalı filozofa yol açmıştır. Felsefesi incelendiğinde ardıllarının ondan bir hayli ilham aldığı gerçeği ile yüz yüze kalıyoruz. Onun felsefesi aynı zamanda bir ekoldür. “İşrakî felsefe” veya “işrakîyyun” olarak bilinen felsefi ekolün kurucusudur Suhrewerdî.

Adı Yahya b. Hebeş-i Emirek'tir. Künyesi Şeyh Şihabuddin Ebu'l Fütuh Yahya b. Habeş-i Emirek Surewerdi-yi Maktul'dür. Pek çok ilim dalının kurucusu olduğu ve de karanlıkta kalmış gerçekleri aydınlığa kavuşturduğu için ona “Kapıları Açanların Babası” anlamına gelen “Ebu'l Fütuh” lakabı verilmiştir. Ve yine yaşadığı dönemde emsalsiz ve de paha biçilemez bir şahsiyet olduğu için ona dinin yıldızı anlamına gelen “Şihabuddin” lakabı da verilmiştir. Öldürüldüğü için de künyesine “maktül” sıfatı eklenmiştir. Fakat o daha çok Suhrewerdî olarak tanınmıştır ve bu isim de doğduğu yer olan Suhrewerd'den alınmıştır. Suhrewerd bugün İran'da; Zencan'a bağlı, Tebriz ile Tahran arasında küçük bir yerleşim yeridir.

Suhrewerdî bilge bir ailedendir. Örneğin amcası meşhur Abdülkadir Suhrewerdî'dir. Babası kadı idi ve Suhrewerdî daha altı aylık iken uğradığı iftiradan ötürü idam edilmişti. Keza Fatih Sultan Mehmet'in hocası olan Akşemseddin, Suhrewerdî'nin torunudur. Akşemseddin, Suhrewerdî'nin oğlu olan Hamza Suhrewerdî'nin oğludur. Suhrewerdî'nin doğum tarihi ile ilgili farklı zamanlar gösterilir kaynaklarda fakat ekseriyet ile yaşamı 1115-1191 tarihleri arasıda kabul edilir. O da babası gibi zamanın hükümdarları tarafından öldürülmüştür. Va fakat onu öldürten meşhur Kürt komutan ve devlet adamı Selahaddin-i Kurdî'dir.

Suhrewerdî işrakî (aydınlanma) olarak adlandırılan ve kurucusunun kendisi olduğu yeni bir ekol kurmuştur. Bu ekol daha sonra Avrupalı ve Ortadoğulu pek çok filozofu etkilemiştir. Sözgelimi H. Bergson, Entüisyonizm olarak bilinen sezgici felsefesini Suhrewerdî'den ilham ile kurmuş ve geliştirmiştir. (Çağdaş filozof M. Heidegger'in ziyaretine gelen bir felsefeci dostu “senin ontoloji görüşlerini daha önce ifade eden biri var” der, Heidegger “kimdir?” diye sorunca “ünlü Müslüman filozof Suhrewedî” cevabını alır. ç.n.) Suhrewerdî ardıllarını etkilediği gibi öncüllerinden de etkilenmiştir. Özellikle de Zerdeşt ve Mazdek'ten etkilenmiştir. Biliyoruz ki Suhrewerdî'nin felsefesinin temelinde aydınlık kavramı vardır, bu şekilde kavramsallaştırılmıştır. O bu kavramı Zerdeşt'ten almış ve bu kavram ile felsefesini başlatmıştır. Suhrewerdî'ye göre insan düşünce ile, bilinç ile hakikate ulaşamaz. Hakikatin ilmine ulaşabilmek için sezgiye ve ilhama ihtiyaç vardır. İnsan, sezgi ile ve ilham yolu ile hakikati keşf eder. Keşif ehli gönlünü açık ve temiz tuttuğu sürece anlam alemine girer ve aydınlığa ulaşır. Suhrewerdî, aydınlığı hakikatin cevheri olarak kabul eder. Buna göre insan aydınlık/aydınlanma vesilesi ile doğruya ulaşır. Yukarıda da ifade ettiğimiz gibi Suhrewerdî'ye göre hakikate bilişsel ve zihinsel (kogntif) bir deneyim ile ulaşamayız. Hakikatin anlaşılabilmesi için insanın, içindeki kıvılcımı yakalaması ve peşinden gitmesi gerekmektedir.

Suhrewerdî beden ve ruhun farklılığına inanır. Karanlık bedeni, aydınlık da ruhu sembolize eder. Ruh maneviyât ile gelişir. Beden oruç ile ve uykusuzluk ile terbiye edilmelidir ki ruha manevi alemler açılabilsin, ruh maneviyat ile ilişki kurabilsin.

Suhrewerdî, rasyonel ve sezgisel düşünceyi de bir şekilde bir araya getirmiştir. Ona göre rasyonel düşünce önemlidir fakat bu, tek başına bizleri varlığın derinliklerine ulaştıramaz. Çünkü varlık, bizim sınırlı bilgilerimizden çok daha büyüktür. Bu yüzden bilişsel bir deneyim ile ulaşamadığımız hakikatlere ancak sezgisel bir kabiliyet ve deneyim ile ulaşabiliriz.

Surewerdî'nin ardından pek çok şey söylenebilir. Çünkü o ardında pek çok eser bırakmıştır. Bu eserlerden birkaçını dahi kısaca anlatmaya yeltensek konu bir hayli uzayacak. Bu yüzden kaleme aldığı eserlerinden bir kısmının ismini zikretmekle yetineceğiz. Filozof hakkında bilgilere ve kaynaklara ulaşmak isteyen herkes bunlara çok kolay bir şekilde ulaşabilir. Bu yazımın, bu büyük Kürd filozofu olan Surewerdî için bir iade-i itibar vesilesi olmasını temenni ediyorum.

Suhrewerdî, dolu dolu yaşamına yüz iki eser sığdırmıştır. Bunlardan yirmi dört tanesi kayıptır. Büyüklüğünü gösteren bu eserlerinden bir kısmının adını aşağıya alıyorum:

1- Aqilê sorx 2- Allamul xuda we aqîdetu ehlî tuqa 3- Bostanul qulûb 4- El elwahul imadiyye 5- Heyakilû'n nûr 6-Fi Hâleti't-Tufûliyye 7- Hikmetu'l-İşrâq 8- Istilâhâtu't-Tasavvuf 9- Qissatu'l-Xurbeti'l-Xarbiyye 10- Kitabu'l-Lemehât 11- Kitabu't-Telvîhât 12-Lugat-i Mûrân 13- el-Meşâri' ve'l-Mutârahât 14- el-Muqâvemât 15- Pertev-Nâme 16- Risale-i avazi per-i Cebraîl 17- Risâle Fi İ'tiqâdi'l-Hukemâ18-Risâletu'l-İbrâc 19- Risâle Mûnisu'l-Uşşâk 20- Risâle-i Safîr-i Sîmurg 21-Risâle -i Yezdân-i Şinaht 22-Rûzi Bâ Cemâati Sûfiyân 23- Terceme-i Risâletu't-Tayr 24-el-Ecvibetü's-Sühreverdîyye 25- el-Erbeûn el-İdrîsiyye 26- Cezzâbu'l-Kulûb 27- Divânu's-Sühreverdîyye 28-Divânu's-Sühreverdîyye 29-Havâssu'l-Hurûf 30- el-Hikem fi Hurûfi'l-Mu'cem 31- Hikmetu'n-Nâsik fi'l-Menâsik 32- Kavâ'idu'l-Hikmiyye 33- Kavânînu'l-Hakâik 34- el-Kelimâtu'z-Zevkiyye ve'n-Nuketu'ş-Şevkiyye 35- Keşfu'l-GÛtâ li İhvâni's-Safâ 36- Kitâbu'l-Fütüvve 37- Külliyyât-Û Sühreverdîye 38- el-Lâhutiyye fi Envâri'l-Melekûtiyye 39- Makâmâtu's-Sûfiyye 40- Me'âricu'l-Elbâb fî Keşfi Müdâveleti'l-Efrâd ve'l-Aktâb 41- Menyelu'l-İs'âf ve'l-İs'âd fi Tahmîsi Bânet Su'âd 42- Mesâil Se'eleha Ba'du Eimmeti Hurasân Li'ş-Şeyh es-Sühreverdî 43- Münâcât-Û Şihâbeddin-i Sühreverdiyye 44- er-Rahîku'l-Mahtûm 45- Risâle Der Tarîk-i Sülûk 46- Risâle fi'l-Cism ve'l-Hareke ve'r-Rubûbiyye ve'l-Me'âd ve'l-Vahy ve'l-İlhâm 47- Risâle fî Fakr ve Mekâ'idu'n-Nefs 48- Risâle fi'l-Hikme 49- Risâle fî Hudûdi'l-Hukemâ 50- Risâle fi Şerhi'l-Fakr 51- Risâle fi't-Tasavvuf 52- Risâle fî Tecrîd 53- Risâle fî Vasfi'l-Ukûl 54- Risâle fi Zemmi'd-Dünyâ ve Medhiİ'l-Fakr 55- Risâletu'l-Hâiri'l-Vâcid ile's-Sâiri'l-Mâcid 56- Risâletu'l-Halvâ 57- SÛfatu'l-Halveti ve Adâbihâ 58- Şeceretu'l-Fütüvve li Ehli'l-Mürüvve 59- Şerhu Esmâi'l-Erbeîni'l-İdrîsiyye 60- Şerhu Makâmâti's-Sûfiyye 61- Tahmîsu'l-Burde 62- Tefsîru Sûreti'r-Rûm 63- et-Tenkihât fi Usûli'l-Fûkh 64- el-Vâridât ve't-Takdîsât 65- El-Vasâyâ li Yahyâ bin Habeş es-Sühreverdî.

Çeviri: Adnan FIRAT

FİLOZOFÊN KURD 5 - SUHREWERDÎ

Mihemed RONAHÎ

Di vê nivîsa xwe de em ê li ser fîlozofê kurd yê navdar û mezin Şihabeddîn suhrewerdî rawestin. Di felsefeya rojhilata navîn ya li dû îslamê de fîlozofê herî bandordar e. Bi fikr û ramanên xwe rê li pêş piraniya fîlozofên musilman û gelek fîlozofên ewrûpayî vekiriye. Niha gava me felsefeya wî ji we re diyar kir, hûn ê bibînin ku birastî jî gelek fîlozofên dû wî ji ramanên wî kedî bûne. Navê felsefeya wî weka ekolekê tê binavkirin. Felsefeya îşraqî an jî îşraqiyyûn felsefeya Suhrewerdî ye. Ango Suhrewerdî avakarê felsefeya îşraqî ye.

Navê wî Yehyayê kurê Hebeşê Emîrek e. Kunya wî bi temamî wisa ye. Şêx Şîhabûddîn Ebû'l futûh Yehyayê kurê Hebeşê Emîrek Suhrewerdiyê maqtûl. Ji ber ku di zanyariyê de pêşketî û deriyê gelek zanînên di tarîtiyê de vekiriye kunya wî bûye Ebû'l futûh, ango bavê yê ku deriyan vedike. Ji ber ku di dema xwe, di warê zanyariyê de hempayê wî tunebûye jê re gotine Şîhabûddîn, ango stêrka olê. Ji ber ku hatiye kuştin jî peyva maqtûl ango yê ku hatiye kuştin li navê wî zêde kirine. Lê ew herî zêde bi navê Suhrewerdî hatiye naskirin. Vî navê hanê jî ji warê xwe girtiye. Lewra bi eslê xwe ji Suhrewerd'a Îranê ye. Suhrewerd bajarokekî girêdayî Zencanêye, di nava Tebrîz û Tehranê de ye.

Suhrewerdî ji malbateke zana tê. Wekmînak apê wî zanyarê navdar Evdilqadirê suhrewerdî ye. Bave wî qazî bû û ji ber ku derew lê hat kirin, dema Suhrewerdî hê şeş mehî bû hate daliqandin. Wekî din jî em dikarin navê yekî gelek navdar bidin ku dîsa ji malbata Suhrewerdî ye. Akşemseddîn'ê mamosteyê Fatîh Siltan Mehmed neviyê Suhrewerdî ye. Akşemseddîn lawê Hemzeyê kurê Suhrewerdî ye. Di derbarê jidayikbûna wî de dîrokên cuda tên nîşandan. Lê bi gelemperî di warê jidayikbûna wî de dîroka nava 1115 û 1191'ê tê dayîn. Ew jî weka bavê xwe ji dest desthilatdarên wê demê tê kuştin. Lê yê ku wî dide kuştin kurdê herî navdar Selheddînê Kurdî (Eyyûbî) ye. Niha em derbasî felsefeya wî bibin.

Suhrewerdî bi navê felsefeya îşraqî (ronahî) felsefeyeke nûh ava kiriye û em dikarin bi hêsanî bêjin him li ser fîlozofên rojhilata navîn, him jî li ser fîlozofên ewrûpayî bandoreke mezin hildaye. Wekmînak Bergson, felsefeya xwe ya bi navê Instuisyonizm'ê ji ber Suhrewerdî hildaye û pêşva biriye. Çawa ku Suhrewerdî bandor daye fîlozofên dû xwe, wisa jî ji yên pêş xwe bandor girtiye. Herî zêde ji Zerdeşt û Mazdek bandor girtiye. Bingeha felsefeya Suhrewerdî li ser peyva ronahiyê ava dibe. Vê Zerdeşt girtiye û felesefeya xwe bi vê peyvê daye destpê kirin. Li gorî suhrewerdî meriv bi arava hiş û ramanê nikare bigihîje rastiyê. Ji bo bidestxistina zanîna berastîn pêjn û sirûş(îlham) divê. Mirov encax bi arava pêjn û sirûşê rastiyê kifş dike. Ehlê kifşê heçî dilê xwe pak bigire dê bêtir ji alema wateyê nêsîbî xwe bigire û bi vî rengî dê bigihîje ronahiyê. Suhrewerdî ronahiyê weka cewhera rastiyê dipejirîne. Li gorî wî em bi arava ronahiyê digihîjin heqîqetê. Weka kum e li jor jî hanî ziman, li gorî Suhrewerdî hiş û aqilê mirovan nikare wan bigihîne rastiyê. Ji bo têgihaştina rastiyê divê mirov çirûskekê di kûrahiya hundirê xwe de bibînên û bi wê çirûskê bigihîjin heqîqetê.

Suhrewerdî baweriyê bi cudatiya nav laş û giyanê tîne. Li gorî wî laş tarîtiyê, giyan jî ronahiyê sembolîze dike. Giyan bi me'newiyatê pêş dikeve. Divê laş jî bi rojî û bêxewiyê were sistkirin ku giyan azad bibe û bi cîhana me'newî re têkeve têkiliyê.

Suhrewerdî ramana pêjnî û ya rasyonel haniye ba hev. Li gorî wî zanîna rasyonel girînge lê bi serê xwe nikare bigihîje kûrahiya heyînê. Lewra heyîn ji zanînên me yên tixubdar gelek mezintir e. Ji ber vê yekê zanîna ku hişê meriv negihîjê encax bi arava pêjnê meriv karibe bigihîjê.

Em dikarin niha dûr û dirêj li ser felsefeya Suhrewerdî rawestin. Lewra Suhrewerdî li dû xwe gelek berhem hiştine. Hema em bi kurtasî ji van berheman çend heban li vir bînin ziman jî dê mijar gelek dirêj be. Ji bo vê yekê em ê niha tenê ji berhemên ku nivîsîne çend heban li jêr diyar bikin û nivîsa xwe li vir biqedînin. Heke hûn bixwazin di derbarê vî fîlozofê mezin de bibin xwedî agahî hûn ê karibin bi hêsanî xwe bigihînin çavkaniyan. Ez hêvî dikim ku ev nivîs dê bibe sedema qedirdayîna vî fîlozofê kurd ê navdar.

Suhrewerdî di jiyana xwe ya watedar de sed û du berhem nivîsî ye. Ji van sed û du berheman bîst û çar heb wendayî ne. Niha ez ê li jêr navê çend berhemên wî binivîsim. Ev berhem bi serê xwe dê mezinahiya Suhrewerdî nîşanê me bide.

1- Aqilê sorx 2- Allamul xuda we aqîdetu ehlî tuqa 3- Bostanul qulûb 4- El elwahul imadiyye 5- Heyakilû'n nûr 6-Fi Hâleti't-Tufûliyye 7- Hikmetu'l-İşrâq 8- Istilâhâtu't-Tasavvuf 9- Qissatu'l-Xurbeti'l-Xarbiyye 10- Kitabu'l-Lemehât 11- Kitabu't-Telvîhât 12-Lugat-i Mûrân 13- el-Meşâri' ve'l-Mutârahât 14- el-Muqâvemât 15- Pertev-Nâme 16- Risale-i avazi per-i Cebraîl 17- Risâle Fi İ'tiqâdi'l-Hukemâ18-Risâletu'l-İbrâc 19- Risâle Mûnisu'l-Uşşâk 20- Risâle-i Safîr-i Sîmurg 21-Risâle -i Yezdân-i Şinaht 22-Rûzi Bâ Cemâati Sûfiyân 23- Terceme-i Risâletu't-Tayr 24-el-Ecvibetü's-Sühreverdîyye 25- el-Erbeûn el-İdrîsiyye 26- Cezzâbu'l-Kulûb 27- Divânu's-Sühreverdîyye 28-Divânu's-Sühreverdîyye 29-Havâssu'l-Hurûf 30- el-Hikem fi Hurûfi'l-Mu'cem 31- Hikmetu'n-Nâsik fi'l-Menâsik 32- Kavâ'idu'l-Hikmiyye 33- Kavânînu'l-Hakâik 34- el-Kelimâtu'z-Zevkiyye ve'n-Nuketu'ş-Şevkiyye 35- Keşfu'l-GÛtâ li İhvâni's-Safâ 36- Kitâbu'l-Fütüvve 37- Külliyyât-Û Sühreverdîye 38- el-Lâhutiyye fi Envâri'l-Melekûtiyye 39- Makâmâtu's-Sûfiyye 40- Me'âricu'l-Elbâb fî Keşfi Müdâveleti'l-Efrâd ve'l-Aktâb 41- Menyelu'l-İs'âf ve'l-İs'âd fi Tahmîsi Bânet Su'âd 42- Mesâil Se'eleha Ba'du Eimmeti Hurasân Li'ş-Şeyh es-Sühreverdî 43- Münâcât-Û Şihâbeddin-i Sühreverdiyye 44- er-Rahîku'l-Mahtûm 45- Risâle Der Tarîk-i Sülûk 46- Risâle fi'l-Cism ve'l-Hareke ve'r-Rubûbiyye ve'l-Me'âd ve'l-Vahy ve'l-İlhâm 47- Risâle fî Fakr ve Mekâ'idu'n-Nefs 48- Risâle fi'l-Hikme 49- Risâle fî Hudûdi'l-Hukemâ 50- Risâle fi Şerhi'l-Fakr 51- Risâle fi't-Tasavvuf 52- Risâle fî Tecrîd 53- Risâle fî Vasfi'l-Ukûl 54- Risâle fi Zemmi'd-Dünyâ ve Medhiİ'l-Fakr 55- Risâletu'l-Hâiri'l-Vâcid ile's-Sâiri'l-Mâcid 56- Risâletu'l-Halvâ 57- SÛfatu'l-Halveti ve Adâbihâ 58- Şeceretu'l-Fütüvve li Ehli'l-Mürüvve 59- Şerhu Esmâi'l-Erbeîni'l-İdrîsiyye 60- Şerhu Makâmâti's-Sûfiyye 61- Tahmîsu'l-Burde 62- Tefsîru Sûreti'r-Rûm 63- et-Tenkihât fi Usûli'l-Fûkh 64- el-Vâridât ve't-Takdîsât 65- El-Vasâyâ li Yahyâ bin Habeş es-Sühreverdî.

Kürt Filozoflar; Dinaweri Kimdir

Kürt Filozof  Dinaweri Kimdir

Dinaweri Felsefesi

Antik dönem Kürt felsefesi üzerine yazdığımız üç yazımızdan sonra Kürtler"in ortaçağ felsefesine geçiyoruz.

Antik dönem Kürt felsefesi üzerine yazdığımız üç yazımızdan sonra Kürtler’in ortaçağ felsefesine geçiyoruz.

KÜRT FİLOZOFLAR 4 - DİNAWERİ

Mihemed RONAHÎ

Antik dönem Kürt felsefesi üzerine yazdığımız üç yazımızdan sonra Kürtler'in ortaçağ felsefesine geçiyoruz. Kürt felsefe tarihini İlkçağ, Ortaçağ ve Yeniçağ olmak üzere üç ana başlık altında toplayacağız. Kürt felsefe tarihinin antik dönemi için üç Kürt filozof ön plana çıkmıştı: Zerdeşt, Mani ve Mazdek. Şimdi de Ortaçağ Kürt felsefi dönemine geçiyoruz.

Ortaçağ felsefesi İslam ile başlar. İslam'ın yayılış sürecinde çok kısa bir süre içerisinde bütün Ortadoğu İslam'ın etkisine girdi. İslam, inananlarının zihninde ve gönlünde sadece bir inanç olarak kalmaz aynı zamanda bir bilinç yaratır ve bu bilinç sayesinde büyük bir medeniyete dönüşür. Her kavimden ve her ırktan buna iman edenler aynı zamanda bu medeniyetin birer üyesiydiler de. Doğrusu, İslam'ın insanlar tarafından kolaylık ve hoşnutluk ile kabullendiğini ve toplumların/kavimlerin de gönüllü olarak İslam'a girdiklerini iddia etmek genel planda mümkündür. Fakat yine de Medya, İran ve daha başka kimi yerlerde de İslam büyük savaş ve ölümler ile yayılım göstermiştir. Sözgelimi Kürdistan'da büyük savaşlar ve isyanlar sonucunda İslam bu coğrafyaya girer. Babek ve Hurremiye isyanları gibi pek çok isyandan bahsedilebilir. Sonuç itibariyle halk İslam'ı kabul eder. İslam'ın kabullenişinden sonra özellikle ilim ve bilim anında büyük bir ilerleme kaydedilir. Pek çok büyük bilim adamı ve filozof yetişir. Kürdistan'lı bilim adamı ve filozoflar her ne kadar güçlü bir biçimde İslam'ın etkisinde kalmış, görüş ve düşüncelerini bu doğrultuda beyan etmişlerse de önceki üç Medyalı filozofun etkisinden de tam kurtulamamışlar. Kürdistanlı filozofların tamamında üç Medyalı filozofun etkilerini bulmak mümkündür.

Kürdistan'da, Ortaçağ Kürt felsefesinde karşımıza çıkan ilk sima Ebul Hanife El-Dinawerî'dir (Ebûl Henîfe yê Dînawerî). Kürdistan'da Ortaçağ Kürt felsefesini Davud-i Dinaverî'nin oğlu Ebu Hanife Ahmet Dinaverî ile başlatıyoruz. Gerçi Kürdistan'da ortaçağ felsefesi sistematik bir biçimde Şihabuddin Sühreverdî ile başlar; lakin Dinawerî, Suhreverdî'nin ve ondan sonrakilerinin önünü açtığı, çığır başlattığı ve onlara yol gösterdiği için önceliği Dinawerî'ye vereceğiz. Dinawerî kimdir?

Adı Ebu Hanife Ahmed b. Davut b. Wenand'dır. Künyesi bu şekildedir. Fakat ilim ehlinin, özellikle de medrese ehlinin yanında Dinawerî olarak tanınır. İsmini doğduğu yerden alır. Şimdi İran Kürdistanı'nın Kermanşah bölgesinde, Hemedan yolu üzerinde bulunan Dinawer(Denyûr)'de, 820'de dünyaya gelmiştir. Dinawerî, Kürdistan'ın öncelikli büyük ilim adamlarından biridir. İslam 632-634 yılları arasında Kürdistan'a girmeye başlar ama doğal olarak bütün halk arasında hemen kabul edilmez. Sözgelimi, yukarıda da değindiğimiz Babak isyanlarında bunu görüyoruz ki bu isyanlar 813'te başlar ve 816'ya kadar devam eder. İsyancılar ağırlıklı olarak Mazdeki Kürtler, Azeri ve acemlerdir. Bu da İslam'ın 150, 200 yıl sonra bile halk arasında tamamen kabullenilmediğini ortaya koyuyor. İşte bu coğrafyada Dinawerî'nin dedesi Wenand inancından vazgeçerek Müslümanlığı tercih eder. Demek ki Dinawerî ailesi, Dinawerî için ikinci göbekten itibaren Müslümandır.

Çalışma ve düşüncelerine gelince. Yaklaşık iki aydır Dinawerî üzerine çalışıyor, araştırma ve incelemelerde bulunuyorum. O günden bu yana bu zatın büyüklüğü karşısında öyle hayretler yaşadım ki, hem kendimden hem de kendimden önce onu yeterince inceleyemeyen araştırmacı ve aydınlardan, Dinawerî gibi bir filozof ve ilim adamını ihmal ettikleri ve Kürtler'e tanıtmadıkları için utanç duydum.

Dinawerî çok yönlü bir ilim adamıdır. Bir veya iki alanda değil pek çok alanda kendinden sonraki ilim adamları için çığır açmıştır. Botanik, Zooloji, Filoloji, Tıp, Mantık, Tarih, Coğrafya, Astronomi, Meteoroloji, Matematik ve Mekanik gibi pek çok alanda eser yazmış, bu eserler kendisinden sonraki ilim adamları açısından da sürekli güvenilir kaynak olarak görülmüştür. Aynı zamanda “Kesinlik” ilminin de kurucusudur. Araplar arasında Botanikçi olarak adlandırılmıştır. Çok yönlülüğü ile pek çok yabancı ilim adamının dikkatini çektiği için bir çok yabacı bilim adamı, onun üzerinde araştırma yapmıştır. Avrupa'nın kimi ilim çevrelerinde “Dahi Kürt” olarak adlandırılmıştır. Kürt antropolojisi ve tarihi üzerine“ensab el-ekrad”(Kürtler'in kökeni)  ismi ile eser yazan ilk kişidir.

“Kitab el-nebat” (Bitkiler Kitabı)'ında Kürdistan'daki bitkilerin adını Kürtçe olarak yazmıştır. Astronomide o kadar ilerleme göstermiştir ki incelemeleri sadece yazdığı eserler ile sınırlı kalmamış bir rasathane de açmıştır. Biz burada onun için ne kadar iltifatlarda bulunsak da bence yetersiz kalmaktadır çünkü sadece Kürtler arasında değil rahatlıkla iddia edebiliriz ki bütün bir İslam medeniyeti içerisinde en önemli bilim adamıdır. Fakat maalesef kendisine sahip çıkılamadığı için kimi bilim severlerden başka hiç kimse tarafından adı dahi bilinmemektedir. Geniş ve derinlikli çalışmaları, felsefesi üzerine özgün bir araştırma ortaya koymaya çalışırsak bir hayli hacimli, geniş, derinlikli bir eser ortaya çıkarabiliriz. Fakat konumuzu kısa tutmamız gerekmektedir. Sadece kaleme aldığı eserleri sizlere takdim edip yazıyı bitiriyoruz:

Matematik ve Doğa Bilimleri alanında yazdığı eserler:

1- Kîtab el-cebr we muqabîle (Cebir Kitabı)

2- Kîtab el-nebat (Botanik Kitabı)

3- Kîtab el-kusuf (Güneş Tutulması Kitabı)

4- Kîtab el-redd ela reşad el-îsfexanî (Reşat El-İsfahanî'nin Astronomisine Reddiye)

5- Kîtab el-hîsab (Aritmetik)

6- Baxt fî hîsab-el hind (Hindistan Aritmetiği Üzerine)

7- Kîtab el-cem wel tefrîq (Toplama Ve Bölme-Aritmetik- Kitabı)

8- Kîtab el-qîble wel zîwal (Astronomî)

9- Kîtab el-enwa (Meteoroloji kitabı)

10- İslahel mantiq (Mantık Kitabı)

Sosyal Bilimler Alanında Eserleri:

1- Îxbar ul-tîwal (Tarih)

2- Kîtab el-kebîr (Büyük İlim Kitabı)

3- Kîtab ul-fîsaha (Retorik)

4- Kîtab ul-buldan (Coğrafya)

5- Kîtab ul-şi"r we şûara (Edebiyat)

6- Ensab ul-ekrad (Kürtlerîn Kökeni)

Çeviri: Adnan FIRAT

FİLOZOFÊN KURD 4 - DÎNAWERÎ

Mihemed RONAHÎ

Me di her sê nivîsên xwe yên di derbarê felsefeyê de, behsa felsefeya kurdan ya serdema kevnar kir. Niha jî em ê derbasî felsefeya serdema navîn bibin. Dîroka felsefeya kurd em ê di bin sê sernivîsan de bigirin dest. Ya yek felsefeya serdema pêşîn, ya din felsefeya serdema navîn û ya dawî jî felsefeya serdema nêzîk e. Di dîroka felsefeya kurdan ya kevnar de navê sê fîlozofên mezin me diyar kir. Zerdeşt, Manî û Mazdek. Niha jî em ê derbasî felsefeya kurd ya serdema navîn bibin.

Felsefeya serdema navîn bi îslamê destpê dike. Bi belavbûna îslamê re di demeke kurt de rojhilata navîn dikeve bin bandora îslamiyetê. Îslamiyet di hiş û mêjiyên bawermedê xwe de ne tenê bîr û baweriyekê, di heman demê de hişmendiyekê jî ava dike û bi arava vê hişmediyê di demeke gelek kurt de dibe şaristaniyeke mezin. Ji hemû qewm û nijadan mirov baweriya xwe bi îslamê tînin û dibin endamê vê şaristaniyê. Birastî meriv dikare bêje Îslam li her derê bi hêsanî hatiye pejirandin û hemû gelan bi dilxwazî berê xwe dane vê olê. Lê li medyayê jî li îranê jî û hê li gelek derên din jî, îslam li dû şer û kuştinên mezin hatiye pejirandin. Serqisê li kurdistanê li dû gelek şer û serhildanê giran îslam dikeve nava vê erdnîgarê. Weka serhildanên babek û xurremiye gelek serhildanên din tên dayîn. Lê dawiya dawî gel îslamiyetê dipejirîne. Li dû pejirandina îslamiyetê jî, bi tayibetî di warê zanîn û zanistê de gelek pêşketinên mezin çê dibin. Gelek zanyar û fîlozofê mezin derdikevin. Lê meriv dikare bi hêsanî bêje tevahiya van zanyar û fîlozofên kurdistanî her çiqas di bin felsefeya îslamê de hiş û mêjiyên xwe bimeşînîn jî ji bandora her sê fîlozofên medyayî yên kevnar nefilitîne. Felsefeya fîlozofên kurdistanê her tim di nava xwe de fikr û ramanên her sê fîlozofên medya  kevnar stirandine. Niha bi vê nivîsê re em ê derbasî van fîlozofên kurdistanê yên serdema navîn bibin.

Di nava fîlozofên, felsefeya serdema navîn ya kurdistanê de navê yekemîn ebûl henîfe yê dînawerî ye. Em ê felsefeya serdema navîna a kurdistanê bi Ebûl henîfe Ehmed ê kurê dawidê Dînawerî bidin destpê kirin. Birastî di kurdistanê de felsefeya serdema navîn bi awayekî sîstematîk, bi Şihabuddîn Suhreverdî destpê dike, lê ji ber ku Dînawerî çixir li pêş Suhrewerdî û fîlozofên dû Suhrewerdî  kolaye û rê li pêş wan vekiriye, em ê bi Dînawerî destpê bikin. Ki ye Dînawerî?

Navê wî Ebûl Henîfe Ehmedê kurê Dawidê kurê Wenand e. Ev navnasa wî ya dirêj e. Lê di nava ehlê îlm û zaninê de, bi tayibetî jî di nava ehlê medresê de weka Dînawerî tê naskirin. Navê xwe ji cîhê jidayikbûna xwe digire. Di 820"an de li Dînawerê (Deynûr) jidayik dibe Dînawer niha girêdayî kurdistana îranê ye. Li Kermaşanê (Kermanşah) li ser rêya hemedanê ye. Dînawerî ji nava zanyarên kurdistanê yên mezin ê ewilî ye. Îslam di 632-634"an de tê kurdistanê lê zû bi zû di nava gel de nayê pejirandin. Weka ku me gava berê li jor jî got em vê yekê di serhildana Babekê Kurd de jî dibînin, ji 813"an destpê dike heya 816"an didome ev serhildan. Yên ku di vê serhildanê de cîh digirin jî tev Ezerî, Ecem, Kurd û gelên din ên Mazdekî ne. Ji ber vê yekê diyar e ku îslam heya 150-200 salan jî, hê bi tevahî di nava gel de rûneniştiye. Di erdîgareke wisa de bapîrê Dînawerî wenand jî baweriya xwe diguherîne û dibe musilman. Ango Dînawerî bi malbatî ji nifşa xwe ya duyemîn û vir de musilman e.

Niha em werin ser xebat û ramanên Dînawerî. Ez nêzî du mehan e li ser Dînawerî lêkolînan dikim û di derbarê jiyan û xebatên wî de li agahiyan digerim. Ji gava ku min dest bi lêkolîna jiyana wî kiriye heya îro ez li hember mezinahiya wî wisa heyirîm ku, birastî min jixwe û ji lêkolîner û rewşenbîrên beriya xwe fedî kir ku heya niha zanyar û fîlozofekî mîna Dînawerî hê me bi kurdan nedaye naskirin.

Dînawerî zanyarekî pirralî ye. Ne tênê li ser qadekê du qadan di gelek qadan de çixir kolaye û rê daye pêş zanyarên dû xwe. Di warê riweknasiyê (botanîk) de, di warê zoojojiyê de, di warê zimanzaniyê (fîlolojî) de, di warê tipê de, di warê mantiqê de, di warê dîrokê de, di warê erdnîgariyê de, di warê astronomiyê de, di warê meteorolojiyê de, di warê matematîk û mekanîkê de berhem nivîsîne û van berhemên wî ji alî zanyarên mezin ên dû wî weka çavkaniyên herî bi bawerî hatine bikarhanîn. Di heman demê de avakarê îlmê qethiyetê ye. Di nava Ereban de weka bavê riweknasiyê hatiye bi navkirin. Ji ber ku bi pirralîbûna xwe bala gelek zanyarên biyanî kişandiye, gelek zanyarên biyanî li ser lêkolîn kirine. Li ewrûpayê weka di derdora zanistî de weka “dehayê kurd” tê naskirin. Yekem car wî li ser dîrok û antroplojiya kurdan lêkolîn kiriye û bi navê “ensab el-ekrad” berhemek nivîsiye. Di vê berhema xwe de ji dîrokên kevnar heya roja xwe bav û kalên kurdan girtiye dest. Dîsa di dîrokê de yekem car wî xerîtaya kurdistanê xêz kiriye. Navê kurdistanê di xeriteya xwe de bikarhaniye.

Di pirtûka xwe ya “kitab el-nebat” ê de navê riwekên kurdistanê bi kurdî girtiye. Dîsa di warê astronomiyê de ewqas pêşve çûye ku xebatên wî tenê bi berheman tixubdar nemaye di heman demê de nêrîngeheke jî avakiriye (çavdêrxane,rasatxane). Niha em di vê nivîsê de çiqas pesnê wî hildin dê dîsa jî hindik bimîne ji bo wî, lewra ne tenê di nava kurdan de meriv dikare bi hêsanî bêje di nava şaristaniya îslamê de ji zanyarên herî bi rûmet yek e. Lê mixabin îro ji ber ku lê nehatiye xwedîderketin, ji bilî çend kesên zanînhez bêtir kes bi navê wî jî nizane. Ez niha li ser fikr û felsefeya wî, li ser jiyan û xebata wî dûr û dirêj rawestim belkî berhemeke dûr û dirêj karibim li ser binivîsim. Lê ji ber ku pêdivî bi kurtgirtina mijarê heye. Ez ê niha tenê berhemên ku wî nivîsîne ji we re diyar bikim û nivîsê biqedînim.

Berhemên ku di derbarê zanistên matematîk û xwezayê de nivîsîne

1- Kîtab el-cebr we muqabîle (pirtûka cebîrê)

2- Kîtab el-nebat (riweknasî)

3- Kîtab el-kusuf (rojgirtin)

4- Kîtab el-redd ela reşad el-îsfexanî(astronomî)

5- Kîtab el-hîsab (arîtmetîk)

6- Baxt fî hîsab-el hind ( lêkolîna arîtmetîka hindistanê)

7- Kîtab el-cem wel tefrîq(arîtmetîk)

8- Kîtab el-qîble wel zîwal (astronomî)

9- Kîtab el-enwa (meteorolojî)

10- İslahel mantiq (mantiq)

Berhemên wî yên di warê zanistên civakî de

1- Îxbar ul-tîwal (dîrok)

2- Kîtab el-kebîr (dîroka zanistê ya mezin)

3- Kîtab ul-fîsaha(retorîk)

4- Kîtab ul-buldan(erdnîgarî)

5- Kîtab ul-şi"r we şûara(wêje)

6- Ensab ul-ekrad (dîroka kurdan) (haberdiyarbakır)

Kürt Filozoflar; Mazdek Kimdir

Kürt Filozof Mazdek Kimdir
[Mihemed Ronahî] İki Kürt filozofa değindik; Zerdeşt ve Mani. Şimdi üçüncüsüne, Mazdek"e geçiyoruz. 

İki Kürt filozofa değindik; Zerdeşt ve Mani. Şimdi üçüncüsüne, Mazdek’e geçiyoruz.

KÜRT FİLOZOFLAR 3 - MAZDEK 

Mihemed RONAHΠ

Mezopotamya'nın ve Ortadoğu'nun düşünsel ve felsefi teşekkülünde iki Kürt filozofa değindik; Zerdeşt ve Mani. Şimdi üçüncüsüne, Mazdek'e geçiyoruz.

Her üç Medya'lı filozof dünyadaki felsefeye oldukça etki bırakmışlardır. Sonrakiler, çoğunlukla onlardan etkilenmişlerdir. Zerdeşt ve Mani, arkalarında yazılı eserler bıraktıkları için kolaylıkla felsefelerine ve yaşamları hakkında da kesinlikli bilgilere ulaşabildik. Örneğin Zerdeşt'in kitabı Avesta elimizdedir ve bu kitap Kürtler'in ata dili olan Avestaca'dır. Zerdeşt bu dil ile felsefesini dile getirmiştir. Mani de eski Kürtçe ile altı adet kitap kaleme almıştır (günümüz Kürtçesine daha yakındır). Bu yüzden bu iki filozof hakkında kolaylıkla bilgilere ulaşılabilmektedir. Ve fakat Mazdek'te böyle bir durum söz konusu değildir. Yaşamı hakkında bir hayli kaynak sıkıntısı vardır ve mevcut kaynakların da çoğu sadece felsefesinden bahsetmekte ve köken olarak da İran'lı olduğunu iddia etmektedir. Gerçi sadece Mazdek için değil Zerdeşt ve Mani için de aynı şeyi kabul eder kaynakların çoğu ama aslında konu araştırıldığı zaman Kürt oldukları ortaya çıkabiliyor.

El-Biruni, Mazdek'i “Mazdek b. Hamededan” alarak tanıtır ve Mazdek'in Hamedan'lı olduğunu ifade eder. Diğer pek çok farklı kaynakta da Mazdek bu şekilde bilinir. Babasının adı Bandad'dır.

Mezopotamya tarihinde Mazdek'in etkisi bir hayli fazla olmuştur. Düşüncelerinin etkisi hala da Kürtler arasında vardır ve sözgelimi Güney Kürdistan'da bir aziz olarak bilinir.

Mazdek Kürtçe bir isimdir. Sözgelimi Kürtçe'de Tanrı isimleri Yezdan, Êzdan, Ezdan, Xweda'dır. Bu kelimeler esasen köken itibariyle birdir ve Mazdek de bunların bir türevi olarak görünüyor. Ez-da (Ez dame: Beni var eden), Xwe-da (Kendimi var eden), Maz-da (Me da: Bizi var eden, veya Tanrı'dan gelen-ez dame, em dane, dane me vs-) anlamlarını içerir. Bildiğiniz gibi –ek ve –ik Kürtçe de küçültme ekleridir. Bir biçimde "Küçük Tanrı" anlamını da verebiliyor. (Xweda Kürtçe'de “sahip”, “kendi var eden”, “varlığı kendisinden” gibi anlamları da içerir. Za, Zi, Zin, zin-da, Ma zi-dek gibi sıfatlar da Kürtçe'de tanrıya atfedilmiştir. Zi-da, Me-zi-da….. İkisi de Kürtçe'de “tanrının” anlamına gelen Yézidi ve Yéxwudî/Yahudi kelimeleri dikkat çekicidir. ç.n.)

Doğum tarihi tam olarak bilinmiyor ve kaynaklar farklı tarihleri gösteriyorlar. Fakat V. Yüzyılda yaşadığını ve 499'da da öldürüldüğünü biliyoruz.

Mazdek, Zerdeşt ve Mani'nin etkisinde kalmışsa dahi kendi düşüncelerinin ve felsefesinin özgünlüğü de ortadadır, mevcuttur. Mazdek komünizmin babasıdır. Komünist düşünce dünya tarihinde Mazdek ile başlamıştır. Dünyada mal ve servetlerin paylaşımını ve de insanlar arası eşitliği savunan ilk şahsiyet Mazdek'tir. Mazek'e göre su ve hava gibi, servetlerin ve paranın da insanlar arasında paylaşılması lazımdır. Bu düşünce sadece Mezopotamya'da değil, Ortadoğu'da ve bilindiği gibi dünyada Thomas Moore, Karl Marks ve Babuef gibi düşünür ve filozoflar tarafından savunulmuştur.

Yine Mazdek'e göre hiç kimsenin servetinin kimseden fazla olmaması gerekmektedir. İnsanların varlığı ve serveti eşit olmalıdır. İnsanlar üzerinde insanlar tarafından tahakküm, iktidar kurulmamalıdır. İnsanların tamamı eşit ve ortaktırlar. Bu yüzden de zenginlerden alıp fakire vermek gerekmektedir.

Mazdek bu düşüncelerinden ötürü bir hayli baskı ve eziyet gördü. Hem tapınak topraklarını ellerinde bulunduran Zerdeşti din adamları, hem de geniş toprak sahipleri Dikhanlar tarafından zındıklıkla itham edildi. Çünkü onlar mal ve servetlerin sahipleriydiler ve Mazdek'in inançları bu pozisyonları ile uyuşmuyordu. Eğer Mazdek'in dediği olsa idi bu din adamları ve Dikhanlar'ın mal ve servetlerinin paylaştırılması gerekecekti.

Mazdek inancında iki temel başlangıç ilkesi vardır: Aydınlık ve karanlık. Aydınlık bilgeliktir, özgürlük duygusunu ve istemini sağlar. Bunlar aydınlık ile elde edilir. Karanlık da cehalet ve körlüktür. Mazdekizm'de üç töz vardır: Su, ateş ve toprak. Aydınlığı ve aydınlıktan sadır olanları tanrı yaratır. Karanlık ve karanlıktan kaynaklı şeyleri de şeytan yaratır. Aydınlık tanrısı göğün en yüksek tabakasında, tahtında oturmuş ve önünde dört güç vardır: 1- Yargılama 2- Anlama 3- Gizleme 4- Coşku. Bu dört gücünü dört kişiye bahşetmiştir: 1 - Mobad (Baş yargılayıcı) 2- Herbad (Anlamaya yol baş faktör)) 3- Serpahhad (Başkumandan) 4- Ramişgar (Keyif ve coşkunun ustası)

Bu dört güç, denetimlerindeki diğer yedi güçle –onların da ellerinde 12 güç var- evrensel işleyişi sağlarlar.

Mazdek, toplumsal görüşleri sayesinde geniş kitleler tarafından kabul edildi. Sasani şahı 1. Kawa, Mazdek'in düşüncelerine başlangıçta sahip çıktı ve onları kabullendi. Mazdekizm; Kürdistan, İran, Azerbaycan, Taberistan ve İç Anadolu'nun çoğuna yayılacak kadar büyüdü. Kawa'nın da gücünü aştı ve Mazdekçiler 469'da onu tahttan indirip zindana attılar. Kawa bir biçimde zindandan kaçar, Akhunlar'a sığınır. 499'da Akhunlar 30 bin kişilik bir ordu ile Mazdek'e saldırır, inananlarını yener, çoğunu öldürür ve Mazdek'i de hapsa atarlar.

Mazdek, ölümünden sonra daha da güçlü etkiler yarattı. Karısı Hurrem tarafından görüş ve düşünceleri yayılmaya devam etti ve böylece Hurrem sayesinde daha da geniş bir yaygınlığa kavuştu. Hatta ölümünden sonra Mazdekizm'in "Hurremiye" olarak anıldığı da oldu. İslamlaşma döneminde Hurremiye ortadoğuda güçlü etkiler yarattı. Örneğin Medinanlı Babek bunlardan biri idi ve Abbasiler döneminde yirmi yıl süren isyanlar başlattı ve Abbasiler'in başına bela oldu.

Özetlemek gerekirse İslam öncesi Medyalı filozoflardan biri de Mazdek'tir. Üç Medyalı filozofun üçüncüsüdür. Şimdi bilinmiyorsa dahi dünyanın düşünsel şekillenişinde Mani ve Zerdeşt gibi önemli bir yer edinmiştir. Söz konusu zaman dilimi içerisinde fikir ve düşünceleri ile Medyalı Mazdek, komünizmin kurucusu olarak tanınmıştır.

Çeviri: Adnan FIRAT 

________________________________________________

FİLOZOFÊN KURD 3 - MAZDEK

Mihemed RONAHΠ

Di teşedana raman û felsefeya mezopotamyayê û rojhilata navîn de em li ser du fîlozofên Kurd sekinîn yê yekemîn Zerdeşt bû, yê duyemîn jî Manî bû. Niha em dê li ser fîlozofê sêyemîn Mazdek rawestin.

Her sê fîlozofên medyayî li ser ramana cîhanê gelek bandordar bûne. Fîlozofên dû wan bi pirranî bandor ji wan girtine. Ji ber Zerdeşt û Manî li dû xwe berhemên nivîskî hiştibûn me bi hêsanî behsa felsefeya wan kir û di derbarê jiyana wan de jî agahiyên misoger em dikarin bidin dest xwendekarên xwe. Lewra serqisê kitêba Zerdeşt avesta heye û di wê kitêbê de zimanê Zerdeşt zimanê kalikên Kurdan avestayî ye. Zerdeşt bi wî ziManî felsefeya xwe haniye ziman. Manî jî dîsa bi zimanê Kurdî yê kevnar şeş kitêb nivîsîne (zimanê Manî bêtir nêzî Kurdiya nûjen e). Ji ber vê yekê meriv di di derbarê her du fîlozofan de dikare bi hêsanî bibe xwedîzanîn. Lê Mazdek ne wisa ye. Di warê jiyana wî de çavkanî gelek kêm in. Çavkaniyên ku hene jî behsa felsefeya wî dikin û ji bo nijada wî jî dibêjin îraniye. Jixwe ne ji bo wî tenê ji bo Zerdeşt û Manî jî wisa dibêjin pirraniya çavkaniyan. Lê dema hûn lêbikolin hûn dê bibînin ku her sê jî Kurd in. Niha em ê di vê nivîsê de qasî ku me lêkolaye û xwe gihandiyê, ji we re jiyan û felsefeya Mazdek bi kurtasî binivîsin.

El Bîrûnî navê Mazdek weka “mazdak bin hemedadan” dide. Û dibêje ji nasa ya hemedanê ye. Di gelek çavkaniyên din de jî Mazdek wisa tê danasîn. Navê bavê wî bandad e. Di dîroka Mezopotamyayê de bandora Mazdek gelek mezin e. Bandora ramana wî hê jî di nava Kurdan de heye. Wekmînak Mazdek hê jî li Kurdistana başûr di nava êla xoşnavan de weka ezîzekî tê zanîn. Mazdek navekî Kurdiye. Serqisê di Kurdiyê de navê xwedê yezdan, êzdan, ezdan, xweda ye. Dema hûn li rehên van peyvan binêrin hûn di bibînin ku ev peyv ji van peyvan pêktê:ez-da ango wî ez dame, xwe-da ango wî min bixwe daye, maz-da ango em dane, ango ezdan jî xwedan jî tê wê wateyê ku wî ez dame an em dane. -ek û -ik jî weka ku hûn dizanin di Kurdiyê de qertafa biçûk kirinê ye. Ango Mazdek tê wateya xwedayê biçûk. Dîroka ji dayîkbûna wî baş nayê zanîn di vê mijarê de her çavkaniyek dîrokekê dide. Lê di sedsala pêncan de jiyaye û di çar sed u nod u nehan de hatiye kuştin.

Mazdek di avakirina felsefeya xwe de her çiqas bandor ji Zerdeşt û Manî girtibe jî wî felsefeya xwe di qadeke cûda de pêkhaniye. Niha em derbasî felsefeya wî bibin. Mazdek bavê ramana komînîzimê ye. Di cîhanê de yekem car ramana komînîzimê bi Mazdek destpê kiriye. Di dîrokê de wekheviya mirovan û hevpariya mal û milk yekem car ji alî Mazdek ve hatiye parastin. Li gorî Mazdek weka avê, axê û hewayê divê mal û milk, dirav jî hevpar biya di nava mirovan de. Vê ramana Mazdek ne tenê li mezopotamyayê û li rojhilata navîn di heman demê de li cîhanê jî di nava gelek fîlozof û ramangêran de hate parastin. Wekmînak Thomas Moore, Karl Marx û Babuef jî dû re heman raman parastine. Dîsa li gorî Mazdek divê malê kesî ji kesî ne zêtir be. Divê malê her kesî hebûna her kesî weka hev be. Divê desthilatdariya mirovan li ser mirovan tunebe. Tev wekhev û hevpar bin. Ji bo vê yekê jî divê meriv ji dewelemendan bigire û li hejaran belav bike.

Mazdek ji ber van ramanen xwe gelek zext û astengî dît. Him ji alî keşîşên Zerdeştiyên ku bikarhanîna perestgeh û axên perestgehan di dest wan de ne, him jî ji ali xwediyê axên fireh dikhan'an ve bi nave zindîqiyê hate binavkirin. Lewra di wê civakê de ew xwedî mal û milk bûn û bawerî û felsefeya Mazdek jî li hember rewşa wan bû Lewra heke bi gotina Mazdek biya diviyabu dikhan û keşîşan mal û milken xwe li hejaran belav bikirana.

Di baweriya Mazdek de du rêgezên destpêke hene. Ronahî û tarîtî. Ronahî zanayiyê, hestê û vîna azad dide pênasîn. Bi gotineke din van têgehana bi ronahiyê tên destxistin. Tarîtî jî nezanî û korahî ye an jî afirînerê nezanî û korahiyê ye. Di Mazdekîzimê de sê hêmanên bingehîn hene. Av, agir û ax. Ronahiyê û yén ku ji ronahiyê pêk tên xweda diafirîne. Tarîtiyê û yên ku ji tarîtyê pêktên jî şeytan diafirîne. Xwedayê ronahiyê li cîhana herÎ jorîn li ser textê xwe rûniştiye û li pêş wî jî çar hêz hene. 1- Darizandin 2- Fehmkirin 3- Veşartin 4- Coş (şahî) van her çar hêzên xwe jî daye çar kesan 1- Mobad (darêzgerê sereke) 2- Herbad (rê dide ber fehmkirinê) 3- Serpahhad (serfermandar) 4- Ramîşgar (hosteyê kêf û coşê)

Xwediyê van her çar hêzan,bi heft wezîrên nava xêzika (ku dwanzdeh hêzên giyanî wan digerine) kargeriya cihanê dikin.

Mazdek bi tayibetî bi arava ramanên xwe yên civakî xwe bi komên mezin daye pejirandin. Şahê sasaniyan Kawayê I. jî di pêşiyê de li Mazdek xwedî derket u fikrên wî pejirand. Lê Mazdek bi fikrû ramanên xwe edî hingî mezin bûbû ku bawermendên wî hema bêjin li piraniya Kurdistan, Îran, Ezerbeycan, Teberistan û Anatolyayê çê bûbûn. Mazdek êdi ji Kawa jî mezintir bûbû bi hêa xwe. Di 469'an de Mazdekiyan Kawa ji text daxistin û xistin zindanê. Kawa bi awayekî ji zindanê revî û xwe avêt paş Heftalîtan (akhunlar). Di 499'an de Heftalîtî bi sîh hezar leşkeran çûn ser Mazdek û alîgirên wî. Mazdek hate girtin ew û alîgirê xwe hatin kuştin.

Mazdek li dû mirina xwe bandoreke mezintir afirand. Li dû mirina wî raman û felsefeya wî ji alî jina wî Xurrem ve hate belavkirin di nava gel de. Bi arava Xurremê fikrên Mazdek ji nû ve belav bûn. Li dû mirina Xurremê navê Mazdekîzmê weka Xurremiye hat binavkirin. Baweriya Xurremiyeyê di dema îslamê de bandoreke mezin li ser rojhilata navîn kir. Wekmînak Babekê medînanî ji vana yek e. Babek bi ramanên Mazdekî-Xurremî qasî bîst salan bû bela serê Ebbasiyan.

Kurta qisê ji fîlofên medyayî yên beriya îslamê yek jî Mazdek bû. Mazdek ji sê fîlozofên mediyayî yê sêyemîn bû. Her çiqas niha neyê zanîn jî, Mazdek jî herî kêm weka Zerdeşt û Maniyê Medyayî di teşedena ramana cîhanê de roleke gelek girîng lîstiye. Bi fikr û ramanên xwe yên wê demê weka avakarê komînîzima kevnar hatiye naskirin Mazdekê Medyayî.(haberdiyarbakır)

Kürt Filozoflar; Mani Kimdir

Kürt Filozof Mani Kimdir

 Bu yazımızda ikinci Kürt filozof üzerinde duracağız. İkinci Kürt filozofumuz Mani'dir. Babasının adı Fatak Babak'tır. Babası Med'li bir Kürt'tür. Hemedan'lıdır. Annesinin adı Marmarjam'dır. Milattan sonra 14 nisan 216'da Babil egemenliği döneminde Mardin'

KÜRT FİLOZOFLAR 2 - MANİ

Mihemed RONAHÎ

İlk yazımızda felsefenin Kürtler tarafından başlatıldığını ifade etmiş, bu iddianın ispatı olarak Zerdeşt'in fikir ve düşünceleri ile Yunan'lı filozoflara nasıl yol açtığını –kısaca- ortaya koymuştuk.

Bu yazımızda ikinci Kürt filozof üzerinde duracağız. İkinci Kürt filozofumuz Mani'dir. Babasının adı Fatak Babak'tır. Babası Med'li bir Kürt'tür. Hemedan'lıdır. Annesinin adı Marmarjam'dır. Milattan sonra 14 nisan 216'da Babil egemenliği döneminde Mardin'de dünyaya gelmiştir. Mani, inananlarına yeni bir yol açtı ve denilebilirki fikir ve düşünceleri bütün dünyaya yayıldı. Çin'den Hindistan'a, İran'dan Türkistan'a ve Kafkaslara, Afrika'dan Roma'ya değin onun düşünce ve inançlarının etkisinde kaldıl insanlar. Her ne kadar felsefesi ağırlıklı olarak Zerdeşt, Buda, Hz. İsa ve Mitrai'den etkilenmişse dahi Mani özel bir felsefe kurmuştur.

Mani, felsefesini ve düşüncelerini altı kitapta dile getirmiştir. Altı kitap yazmıştır:

1- Sahberden

Mani bu kitabında kötü insanlardan bahsetmiştir. Ehrimen'den bahsetmiş ve Ehrimen'in onların içine nasıl girip onları aldattığını anlatmıştır.

2- Sendokojîne

Mani, bu kitabında iyilikleri ve iyi insanları anlatımıştır. Aydın insanların bahtiyarlığından ve aydınlıktan bahseder.

3- Riya rast

Kitabın isminden de anlaşılacağı üzere bu kitapta doğru yoldan ve doğru yolda yürüyen insanlardan bahseder.

4- Olperestî

Mani bu kitabında kalp temizliği, iman ve düşünceden bahseder.

5- Veşartî

O dönemin ve ondan önceki dönemlerin peygamberlerinden ve dinlerinden bahseder.

6- Nivîsa gernasan

Mani, bu son kitabında yiğitlerden ve kahramanlardan bahseder. Vatanı için ölünceye dek savaşan ve direnenlerin kitabıdır bu.

Yukarıda zikrettiimiz kitaplar Mani tarafından kaleme alnımış ve isimlerinden de anlaşılacağı üzere tamamen Kürtçe'dirler. Mani, bu eserlerinde inançlarını ortaya koymuştur. Bu inançlarını dini bir form ile sunmuştur. Bu yüzden bir peygamber gibi algılanmış ve felsefesi de bir din olarak telakki edilmiştir. Sözgelimi Mani'nin, inananları için emrileri vardır ve bu emirler Hz. Musa'nın emirlerini andırırlar:

1-Tarihe veya geçmişe inanmak

2- Çoktanrıcılığa inanç

3- Yalanlardan korunmak

4- Kötü olmamak

5- Etin yemeğinin yasaklanması

6- Başkasının namusuna göz dikmemek

7- Hırsızlık yapmamak

8 –Gerçek ile sihrin ayrıştırılması amacıyla okumak

9 –Toplum içerisinde inançlı olmak

10- İşinde ihmalkâr/umursamaz ve tembel olmamak.

Bu emrilerinden ötürü bir peygamber gibi algılanmaktadır ama özenle incelendiğinde felsfesini bir tür dini formuyla ortaya koyduğu görülecektir. Konfuçyus ve Buda gibi

Mani'nin felsefesi dualist bir felsefedir. Mani'ye göre iyilik ışık ve ruhtur. Kötülük de karanlık ve bedendir. Bu yüzden doğada iyilik ile kötülüğün bir arada olduğunu vurgular. İnsanın ruh ve bedenden olması da bu yüzdendir. Doğrusu böyle bir dualizm Zerdeşt'te de vardır. Kimi mevzularda Zerdeşt'ten etkilenmişse dahi pek çok alanda aralarında farklılıkta bulunmaktadır. Örneğin Zerdeşt'te göre insan bedeni oldukça önemlidir ve insan bedenine karşı çok hassasiyet geliştirmelidir. Lakin Mani'de bedenin herhangi bir kıymeti yoktur ve beden ezdirilmeli, çiğnenmelidir. Hastalık ve elemler ile beden terbiye edilmelidir. Ruh bu beden içerisinde zindandadır ve bu sayede ruh bedenden kurtarılmalıdır. İnsanın en büyük amacı karanlığa karşı savaşmak, aydınlığa yardımcı olmaktır.

Mani'ye göre zulüm büyük bir günahtır ve insan hoşgörülü hareket etmelidir. Kimse kimseden daha iyi ve daha üstün değildir.

Yukarıda da ifade ettiimiz gibi Mardin'li Kürt filozof Mani felsefe de, düşünceleri ile kendisinden sonraki pek çok filozofun önünü aydınlatmış ve -sözgelimi büyük Avrupa'lı filozof Augustinus gibi- pek çok filozof onun etkisinde kalmıştır.

Mani, yaşamı boyunca felsefesini kabul ettiremedi, pek çok eziyetle ve sorunlar ile yüz yüze geldi. Yaşadığı dönemde dünya dört imparatorluk tarafından paylaşılmıştı. Sasani, Roma, Çin ve Asur. Yaşadığı ömür içerisinde fikirleri karşılık bulmadı. Sasani şahı birinci Behram, Mani'yi sevenlerin gözlerini korkutmak için, Mani'yi çarmıha gerdi, derisini yüzdü, samanladı ve şehir içerisinde dolaştırdı.

Fakat ölümünden sonra -Uygur Türkleri gibi- pek çok ülke felsefesini resmi inanç olarak kabul etti.

Çeviri: Adnan FIRAT

_________________________________________________

FİLOZOFÊN KURD 2 - MANÎ

Mihemed RONAHÎ

Me di nivîsa xwe ya yekem de gotibû felsefeyê bi kurdan destpê kiriye û ji bo peyitandina vê angaştê jî me Zerdeşt mînak dabû ku du hezar û şesed sal berê çawa bi fikr û ramanên xwe rê li ber fîlozofên yewnanî vekiribû.

Niha di vê nivîsê de jî em dê li ser fîlozofê kurd yê duyemîn rawestin. Fîlozofê kurd yê duyemîn Manî ye. Navê bavê Manî Fatak babak e. Bavê wî kurdekî medî ye. Ji ecbatanayê (hemedan) ye. Navê dê ya wî Marmarjam e. Manî di 14'ê avrêl a 216'ê dawiya zayînî de, li mêrdîna babîliyan jidayik bû. Manî rêyeke nû li pêş bawermendên xwe vekir û fikr ûramanên wî hema bêjin li hemû cîhanê belav bû. Ji çînê heya hindê,ji îranê heya tirkistan û kafkasan, ji efrîqayê heya romayê di bin bandora fikr û baweriya Manî de man. Her çiqas felsefeya Manî bi pirranî ji Zerdeşt, Bûda, Hz.Îsa û çanda mîtraî bandordar bûbe jî, Manî felsefeyeke taybet lidar xistiye. Niha em derbasî felsefeya Manî bin.

Manî felsefe û ramana xwe di kitêbên xwe de haniye ziman.Şeş kitêb nivîsiye:

1- Sahberden

Manî di vê kitêba xwe de behsa mirovên nebaş dike. Behsa ehrîmen dike ku ehrîmen çawa dikeve nava wan û wan dixapîne.

2- Sendokojîne

Di vê kitêbê de Manî behsa çeyiyan û mirovê çê dike. Behsa dilşadiya mirovê ronakbîr û di ronahiyê de dike.

3- Riya rast

Weka ku ji navê pirtûkê jî tê fehm kirin Manî di vê pirtûkê de behsa riya rast û yên di riya rast de dike.

4- Olperestî

Manî di vê pirtûkê de behsa paqijiya dil, bawerî û ramanê dike.

5- Veşartî

Behsa peyamber û olên wê demê û berê wê demê dike.

6- Nivîsa gernasan

Manî di vê kitêba xwe ya dawî de behsa mêrxas û lehengan dike. Yên ku ji bo welatên xwe heya mirinê şer kiribin û di ber xwe dabin dike.

Van kitêbên ku me li jor jimartin ji alî Manî ve hatine nivîsandin û digel ku ji navên wan jî tên fehm kirin ji sedî sed kurdî ne. Manî baweriya xwe di van berhemên xwe de diyar kiriye. Baweriya xwe bi awayekî olî haniye ziman. Ji ber vê yekê jî weka pêxemberekî hatiye zanîn û felsefeya wî jî weka olekê hatiye dîtin. Serqisê deh fermanê Manî ji bawermendê wî re hene. Van fermanên wî bi awayekî dişibin deh fermanên Hz.Mûsa. Van fermanên wî jî ev in.

1- Bawerî bi dîrokê ango dema borî hanîn

2- Bawerî bi dema pirxwedayî yê hanîn

3- Xwe ji derewan parastin

4- Nebaş nebûyîn

5- Qedexekirina xwarina goşt

6- Çavbernedana namûsa yekî din

7- Dizî nekirin

8- Ji bo jihevdanalîkirina rastî û sêhrê xwendin

9- Di nava civakê de xwedî bawerî bûn

10- Di karê xwe de guhsûkar û keslan nebûn

Ji ber van fermanan weka pêxemberekî tê zanîn lê gava meriv li ramanên wî baş binêre meriv dê bibîne ku felsefeya xwe kiriye ol. Weka konfuçyus û bûda.

Felsefeya Manî felsefeyeke dualîst e. Li gorî Manî qencî ronahî û gîyan e. Neqencî jî Tarîtî û laş e. Ji ber vê dibêje ku, di xwezayê de qencî û neqencî bi hev re ne. Ji ber vê mirov bi xwe jî ji gîyan û laş hatîye çêkirin. Birastî ev dualîzm di Zerdeşt de jî heye. Di gelek waran de bandor ji Zerdeşt girtiye lê her çiqas bandoreke mezin jê girtibe jî gelek cudatî di nava felsefeya wan de heye. Wekmînak li gorî Zerdeşt laşê meriv gelek girîng e û divê meriv baş lê binêre. Lê ji bo Manî tu taybetiya laş tuneye divê laş were eciqandin. Bi êş û eleman divê laş bihata terbiyakirin. Lewra bilindbûna giyan di dest êşkişandina laş de ye. Giyan di nav laş de zindanî ye û divê bi vê aravê were rizgarkirin. Armanca mirovan ya sereke şerkirina li dijî hêzên tarîtiyê ye. Alîkariya ronahiyê ye.

Li gorî Manî zordarî ji gunehên mezin e divê meriv bi xweşbînê tevbigere. Kes ji kesî çêtir û rasertir nîn e.

Weka ku me li jor jî hanî ziman fîlozofê kurd Maniye Mêrdînî bi felsefe û ramana xwe ji pêşiya gelek fîlozofên din ronî kiriye û gelek fîlozofan ji ramanên wî bandor girtine serqisê ji vana yek fîlozofê ewrûpayî yê mezin Augustinus e.

Manî di jiyana xwe de felsefeya xwe neda pejirandin gelek tehde û astengî dît. Di dema wî de cîhan ji alî çar împaratoriyên mezin ve hatibû parvekirin. Sasanî, Çînî, Romaî û Asûrî. Di dema xwe de fikrên wî rûmet nedît. Behramê yekemîn ê şahê sasaniyan Manî li çarmêx xist,dû re laşê wî çêrm kir, ka kir laşê wî û di nava bajêr gerand ji bo çavtirsandina hezikiriyên wî.

Lê li dû mirina manî felsefeya wî di di gelek welatan de bû baweriya fermî weka tirkên ûygûrî.haberdiyarbakır